308
Azərbaycan Ģəhərlərində aparılmıĢdır. Səfəvilər sülaləsin in vətəni olan Ərdəbilin
yüksəliĢi daha çox diqqəti cəlb edir. 1555-ci ildə Qəzvin Ģəhəri dövlətin paytax-tına
çevrild i və yeni paytaxtda xey li tikinti iĢi aparıld ı. XVI əsrdən etibarən mü xtəlif
təyinatlı tikililərin əsasən ölkənin cənubunda yaradılması aĢağıdakı səbəblərlə bağlı
olmuĢdur: 1) ölkənin Ģimal vilayətlərinin (xüsusilə ġirvanın) in zibati-siyasi
əhəmiyyətinin azalması; 2) ġirvanın hərbi-siyasi, hərbi çəkiĢ mələr meydanına
çevrilməsi; 3) XV əsr də daxil o lmaq la, ço xəsrlik tarixi inkiĢaf ərzində ġirvanda
mü xtəlif təyinatlı memarlıq obyektləri inĢa edilmiĢdi, fəaliyyət göstərirdi və onlann
tikintisinə kəskin tələbat yox idi. XVI əsr Azərbaycan memarlığ ının digər bir cəhəti
onun bədii yaradıcılığın baĢqa sahələri ilə sıx əlaqədə olmasıdır. Bu dövrdə memar-
xəttat, Ģair-rəssam, Ģair-musiq içi kimi fəaliyyət göstərmiĢ Ģəxslər ço x idi.
Miniatürçü rəssam, nəqqaĢ, həkkak, xəttat memarlıq abidələrinin inĢası gediĢində
memarların əsas yardımçısı sayılırdı. XVI əsrdə sənətlərin sintezi prosesinin geniĢ
vüsət alması, mü xtəlif incəsənət növlərinin vahid, ko mp leks yaradıcılığın ın tərkib
hissələrinə çevrilməsi mədəniyyətin Ġntibah (Renessans) mərhələsi üçün səciyyəvi
olan hadisədir.
XV əsrin sonlarından - XVI əsrin əvvəllərindən etibarən dünya miqyaslı və
ölkədaxili ictimai-siyasi, iqtisadi amillərin təsiri altında bir ço x Azərbaycan
Ģəhərlərinin inkiĢafında yeniliklər baĢ verdi. ġimali A zərbaycan Ģəhərlərin in
ölkənin cənub vilayətlərinə mey il etməsi Cənubi Azərbaycan Ģəhərlərin in isə
Səfəvilər dövlətinin cənub ərazilərinə istiqamətlən məsi böyük coğrafı kəĢflərin,
ölkə ərazisində yeni mərkəzləĢmiĢ dövlətin yaranmasının labüd nəticəsi idi. Bu fakt
Bakın ın timsalında daha bariz Ģəkildə üzə çıxmıĢdı. Orta çağlar Bakısının
təkamülündə sonuncu mərhələ Ģəhərin ictimai və inzibati həyat mərkəzin in yenidən
dənizkənarı sahəyə qayıtması ilə əlamətdardır. ġamaxı istiqamətində Ģəhərə baĢlıca
giriĢ hissəsində yeni inzibati mərkəz, Bakı xan larının mürəkkəb yaĢayıĢ kompleksi
yerləĢirdi. ġəhərin əks tərəfində - Salyan qapılarına gedən yolda XVI əsrdə
karvansaralardan və anbar binalarından baĢqa, məscid binasını da özündə ehtiva
edən geniĢ ticarət komp leksi meydana gəldi. XVI əsrdə Bakı Ģəhəri memarlığında
baĢ vermiĢ əsaslı dəyiĢikliklər (onun ticarət qapılarının cənuba istiqamətlən məsi,
mühü m obyektlərin Ģəhərin cənubunda cəmləĢ məsi və s.) o zaman A zərbaycanda
baĢ vermiĢ güclü inteqrasiya prosesinin təzahürlərindən biri kimi qiy mətləndirilə
bilər. Həmin inteqrasiya meyilləri qədim zaman lardan vardı və əslində bu proses
XVI əsrdə yenidən canlanmıĢdı. Təbiid ir ki, Ģəhərin təkamü lünün bütün
mərhələlərində onun ictimai, ticarət həyatı həmiĢə aĢağı, dənizkənarı h issədə
cəmləĢird i. ġirvan Ģəhərlərinin əksəriyyəti üçün cənub vilayətlərinə bu cür
istiqamətlən mə XVI əsrin nəzərəçarpacaq hadisəsi kimi qeyd edilə bilər.
309
Azərbaycanın cənub və Ģimal vilayətlərin in mərkəzləĢdirilmiĢ Səfəvilər dövləti
tərkib ində olması həmin dönüĢü Ģərtləndirən əsas siyasi amil id i.
Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəv i dövlətinin ilkin inkiĢaf mərhələsində həm
yeni xatirə ko mp leksləri inĢa olunur, həm də mövcud olan memo rial abidələrin
dini-xatirə obyektlərinə çevrilməsi sahəsində tədbirlə r görülürdü: me morial
abidələrinə yeni tikilmiĢ məscidlər, ziyarətçilər üçün nəzərdə tutulmuĢ türbələr və s.
əlavə edilirdi. Məhz bu dövrdə Azərbaycanda "Ġmamzadə" adlanan memarlıq tipi
təĢəkkül tapmıĢdır. Həmin memarlıq tip i xanəgah ko mplekslərin i əvəz etməyə
baĢlamıĢdı.
Dövrün ən iri dini-xatirə ko mpleksi Ərdəbildə yerləĢird i. Bu ko mpleks
özündə dövrün memarlığın ın yeni cəhətlərini, keçmiĢlə bağlı olan dərin ənənələri,
Təbriz və ġirvan-AbĢeron memarlıq istiqamətləri arasındakı ü mu mi cəhətləri
qabarıq surətdə əks etdirir. ġey x Səfıəddin in Ərdəbil ko mp leksinin əsasını təĢkil
edən məqbərənin özülü XIV əsrdə qoyulmuĢdu. XV əsrdə isə o, qülləvari məqbərə
görkəmin i almıĢdı. Səfəv ilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra yeni sülalə özü üçün
doğma, müqəddəs olan ġeyx Səfı məqbərəsini iri memarlıq ko mpleksinə çevirmək
istiqamətində əsash tədbirlər görməyə baĢladı.
XVI-XVII əsrlərdə aparılmıĢ me ma rlıq iĢləri nəticəsində Ərdəbil ko mple ksi
nəinki ö z dövrünün, ümumiyyətlə Azərbaycan memarlığ ının ən iri din i-xatirə
səciyyəli abidəsinə çevrilmiĢdi.
PiĢtağda baĢlanan kompleks bir neçə iri həyət ətrafında qruplaĢmıĢdır.
Ko mpleksin ġey x Səfı məqbərəsinin yanında məscid vardır. Bu ko mpleksdə
"Çinixana" adlanan bina inĢa edilmiĢdir. Ziyarətə gələnlər üçün nəzərdə tutulmuĢ
otaqlar, kitab xana binası, digər tikililər ġey x Səfi ko mple ksinin ele mentlə rindəndir.
Həyətlərdən birində I ġah Ġs mayıldan baĢlayaraq bütün Səfəvi qəbirləri mövcuddur.
Ərdəbil ko mp leksi dekorativ baxımdan da zəngindir. Dekorativ tərtibatda
nəbati naxıĢlardan daha çox istifadə olunmuĢdur. Bəzək iĢlərində quĢ təsvirləri də
mühü m yer tutur. BaĢ məsciddə qızıl və gü müĢdən istifadə edilmiĢdir.
ġey x Cəbrayılın Ərdəbil yaxınlığındakı türbəsi, Gəncədəki "Ġmamzadə"
ko mpleksi, ġey x Mah mud ġihabəddinin Əhər Ģəhərində yerləĢən t ürbəsi, Qusar
bölgəsinin Həzrə kəndində, 1544-cü ildə tikilmiĢ ġey x Cüneyd türbəsi bu dövrün ən
iri xatirə tikililərinə aiddir. ġamaxı ərazisindəki Kələxana kəndində mövcud olan
məqbərələr qrupu XVI-XVII əsrlərin xatirə ko mp leksləri içərisində mühüm yer
tutmaqdadır. Burada tikilmiĢ 9 məqbərədən 8-i indiyədək qa lmıĢdır. Hə min
məqbərələrin yalnız birində yazı vard ır. Bu yazıdan aydınlaĢır ki, məqbərə 1663 -cü
ildə, Sərkər Əbdüləzimin rəhbərliyi altında inĢa olunmuĢdur. Gü man etmək o lar ki,
Sərkər Əbdüləzim d igər məqbərələrin tikintisinə də baĢçılıq etmiĢdir. Kələxana