66
Ģəhərətrafı yaĢayıĢ məntəqələrini inĢa etməyə mey il göstərirdilər. 1290-cı ildə
Təbrizin ətrafında Arquniyyə adlanan böyük bir Ģəhərin əsası qoyuldu. Qazan
xanın hakimiyyəti dövründə bu Ģəhər ġənbi-Qazan adlandırılmağa baĢlandı və
xeyli in kiĢaf etdi. Arqun xan ın hakimiyyəti illərində qala divarların ın uzunluğu 12
min addımdan (təqribən 11,5 km) ibarət olan Sultaniyyə Ģəhərinin əsası qoyuldu.
XIII əsrin sonlarına yaxın Təbriz Ģəhəri Yaxın və Orta ġərqin ən iri mərkəzlərindən
birinə çevrilmiĢdi.
Qazan xan ın islahatlarından sonra Ģəhər həyatının canlanması, iqtisadiyyatın
müəyyən dirçəliĢi müĢahidə edilirdi. XIII əsrin birinci yarısında Marağa, Naxçıvan,
Ucan, Urmiya, Xoy, Səlmas, Sərab və UĢnu Ģəhərləri əsrin əvvəllərindəki inkiĢaf
səviyyəsini xeyli ötmüĢdü. Məsələn, Urmiyanın qala divarlarının u zunluğu 10 min
addım (9,5 km), Səlmasın qala divarlarının uzunluğu isə 8 min addım (7,7 km)
olmuĢdur. Bu faktlara əsasən iddia etmək olar ki, həmin Ģəhərlərdən hər birinin 10
minlərlə əhalisi vardı. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin qala divarlarının uzunluğu
25 min addım (24 km), Ģəhərin ümu mi sahəsi isə 36006 hektar idi. Ehtimal edilə
bilər ki, bu dövrdə Təbrizin əhalisi 1 milyona yaxın olmuĢdur. Avropa
səyyahlarından biri - rah ib Jurden de Severak XIV əsrin əvvəllərində A zərbaycanda
olmuĢ və öz qeydlərində göstərmiĢdir ki, o, "burada Təbriz adlanan böyük Ģəhərə
təsadüf etmiĢdir. ġəhərdə 200 min ev mövcud idi". Yalnız Təbrizin yanında olan
Rəbi-RəĢididə (əsası Fəzlullah RəĢidəddin tərəfindən qoyulmuĢdur) 30 min ev
vardı. Burada 24 karvansara, 1500 dükan, üçmərtəbəli karvansaralar, məscid, bazar,
hamam, zərb xana, 7 min tələbəsi və 4500 müəllimi olan tədris müəssisəsi fəaliyyət
göstərirdi. Lakin Rəbi-RəĢid inin çiçəklən məsi uzun çəkmədi. 1318-ci ildə baĢ vəzir
Fəzlullah RəĢidəddin edam edild ikdən bir müddət sonra qəzəblənmiĢ kütlə 1336 -cı
ildə Ģəhərciyi talan və viran etdi. Beləliklə, Rəbi-RəĢidi süqut etdi.
1321-c i ildə Təbrizə gəlmiĢ italiyalı Odorik Perdenon belə yazır: "Təbriz
Ģahanə Ģəhərdir. Ticarət baxımından dünyada Təbrizdən yaxĢı Ģəhər yoxdur. Çünki
yer üzündə elə mal tapılma z ki, Təbriz anbarlarında həmin ma ldan olmasın. ġəhərin
yerləĢdiyi mövqe də çox yaxĢıdır. Ona görə ki, dünyanın hər yerindən adamlar
ticarət üçün oraya gəlirlər. Təbrizdə yaĢayan xris tianlar mənə dedilər ki, Ģahın bu
Ģəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa krahnın Fransadan əldə etdiyi gəlirdən ço xdur".
Qazan xan Kürün mənsəbində, Xəzər dənizi sahilində Mahmudabad
Ģəhərinin əsasını qoydu. Bu Ģəhər sonralar in kiĢaf etdi.
Azərbaycanda iri və orta Ģəhərlərin əhalisi əsasən sənətkarlardan və
tacirlərdən ibarət idi. Lakin Ģəhərlərdə sinfi simasını itirmiĢ zü mrələr və kəndlilər
də məskunlaĢdılar.
67
ġəhərlər yarımaqrar səciyyə daĢısalar da, sənətkarlıqda və ticarətdə apancı
mövqeyə malik o lmuĢdur. Təbriz Ģəhərində toplanan tamğa vergisi Elxanilərin
Cənubi Azərbaycan vilayətlərindən götürdüyü gəlirin ü mu mi məb ləğin in 50 faizini
təĢkil ed irdi.
Xalq hərəkatı. Azərbaycanda Hülakular dövlətinin təsisindən sonra xalq
kütlələrin in vəziyyəti Elxanilərin həyata keçirdikləri torpaq və vergi siyasəti
nəticəsində daha da ağırlaĢdı. Feodal rentasının və vergilərin son dərəcə artması,
istismarçı sinfin zü lmü ölkədə sinfi mübarizəni alovlandırdı. Sinfi mübarizən in
Ģikayətlər, xahiĢnamələrlə hakim sinfə mü raciət etmək, təsərrüfatdan baĢ götürüb
getmək və s. üsulları ilə yanaĢı, xalq kütlələrinin silah lı üsyanı və qaçaq hərəkatı
kimi daha fəal formaları da geniĢ yayıldı. Kəndlilərin, Ģəhər əhalisinin öz yerlərini,
təsərrüfatını tərk edib kütləvi surətdə qaçmaları prosesinin qarĢısını almaq üçün ilk
monqol hökmdarlarının göstərdiyi cəhdlər nəticəsiz qalırdı. Qaçqın lar ço x zaman
silahlı dəstələr halında birləĢib mübarizə aparırdılar. Yerli əhali tərəfindən müdafiə
olunan belə dəstələr vaxtaĢırı monqol feodalları və dövlət məmurları ü zərinə
hücuma keçib onların malikanələrini dağıdır, karvanları qarət edirdilər. Tarixçi
RəĢidəddin bu cür qaçqınları "quldur", "yolkəsən" və s. adlandırsa da, onların
yalnız feodal sinfinə qarĢı mübarizə apard ıqlarını və yo xsullara to xunmad ıqlarını
etiraf etməyə məcbur olmuĢdur.
XIII əsrin 60-cı illərində Gürcüstan və Azərbaycanda monqollar əleyhinə
üsyan qalxdı. Yerli feodalların baĢçılıq etdiyi həmin üsyan Hülaku xan tərəfindən
göndərilmiĢ hərbi hissələrin kö məy i ilə yatırıldı. Bu zaman Qarabağın dağlıq
ərazisi tarmar ed ild i və Xaçın hökmdarı Həsən Cəlal itaətə cəlb olundu.
1275-c i ildə monqol hökmdarı Abaqa xan (1265-1282) Arranda ova çıxd ığı
vaxt silahlı üsyançı dəstələr onun üzərinə hücum etdilər. Monqol süvariləri ilə
vuruĢmada üsyançılar məğ lub edilsələr də, bu hadisə Abaqa xanı ço x qorxutdu və
o, ümu mi üsyan baĢ verəcəyindən çəkinərək ətraf ərazilərdən qoĢun hissələrini
Arrana gətirdi. 1301-ci ildə isə Qazan xan ġirvanın dağlıq hissələrində qalxmıĢ
xalq hərəkatın ı yatırmaq məqsədilə hərb i əməliyyat aparmalı o ldu. Onun əmrinə
əsasən qiyamçıla rı təqib etmək və karvan yollarını qoru maq məqsədilə xüsusi
dəstələr təĢkil olundu. Bu dəstələrdə bütün vergilərdən azad o lunmuĢ döyüĢçülər
(tərxan) qulluq edirdilər.
Azərbaycan Ģəhərlərində sənətkarlar arasında yaranmıĢ usta Ģagird birlikləri
də monqollara qarĢı mübarizə aparırd ı.
1338-c i ildə Çobani feodallarının siyasi meydana çıxma la rı ilə əlaqədar yerli
əhali onların simasında yeni zülmkarlara qarĢı mübarizə aparmalı oldu. Yerli oturaq
təsərrüfatı aradan götürməyə cəhd göstərən Çobani feodalları əhalin i amansızcasına