58
alırdılar. Bir ço x xalçalar mü xtəlif d ini və tədris müəssisələrinə (məscid, xanəgah,
mədrəsə və s.) bağıĢlanırdı.
MetaliĢləmə sənəti Ģəhərlərin iqtisadi həyatında mühü m yer tuturdu. Orta əsr
Ģəhərləri Beyləqanın, Qəbələnin ərazisində aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar, yazılı
mənbələr sübut edir ki, metal üzə rində iĢləmiĢ orta əsr sənətkarları soyuq və isti
üsulla döymənin, tökmənin mü xtəlif texn iki vasitələrindən istifadə etmiĢ, bütün
əmək alətlərini, məiĢət üçün zəruri ləvazimatı, bir sıra silah ları hazırla mağı
bacarmıĢlar.
Mis və mis-bürünc məmulatın ın, əsasən məiĢət təyinatlı qab-qacağın
istehsalı metaliĢləmə sənətinin iri sahələrindən olmuĢdur. Təbriz, Gəncə-Naxçıvan,
Xoy, ġə mkir Ģəhərləri monqol yürüĢlərinə qədərki dövrdə meta liĢlə mə sənətinin
mühü m mərkəzləri idi. Həmin Ģəhərlərdə bu sənətin bütün sahələri üzrə sənətkarlar
fəaliyyət göstərirdilər. Gəncədə soyuq silahlar, Xoyda mis silah növləri, ġəmkirdə
bıçaqlar hazırlanırdı. ġiz bölgəsində qızıl və qurğuĢun hasil edilir, emal olunurdu.
Monqol iĢğallarından sonra bu Ģəhərlərdə metal e ma lı iĢi tənəzzü lə uğradı. Ya lnız
Təbrizdə sənətin bu sahəsi in kiĢaf etdi və yüksək tərəqqi səviyyəsinə çatdı.
Elxan ilər soyuq silahların istehsalına böyük əhəmiyyət verirdilər.
ġəhərlərdə mü xtəlif soyuq silahlar hazırlayan xey li yerli və monqol mənĢəli
sənətkar vardı. Əsir kimi istis mar o lunan belə sənətkarlar dövlət müəssisələrində
(karxanala rda) ağır ə mə k Ģəraitində çalıĢırd ıla r. Qa zan xan həmin karxanalarda
iĢləyən sənətkarların vəziyyətini bir qədər yüngülləĢdirə bilən xüsusi islahat
keçirdi: silah hazırlayan emalatxanalar adi sənətkarlıq emalatxanalarına çevrild i.
Dövlət xəzinəsi silah ları bazarlarda pul ödəmək Ģərti ilə almağa baĢladı və bu tədbir
yaraq-əsləhə istehsalının bir qədər geniĢlən məsi üçün Ģərait yaratdı.
Yaxın və Orta ġərqdə mövcud olmuĢ məĢhur mərkəzlərin monqol iĢğalçıları
tərəfındən viran edilməsi dulusçuluq məmu latı istehsalının tənəzzülünə səbəb
olmuĢdu. Lakin məiĢət təyinatlı dulusçuluq məmulatı istehsalının azalmas ma
baxmayaraq, inĢaat üçün zəruri olan keramika məmu latın ın hazırlan masında
canlanma müĢahidə edilirdi. Azərbaycanın xatirə və mü lki təyinatlı obyektlərində
kera mik mo zaikadan geniĢ istifadə olunurdu. Təbrizdə, Su ltaniyyədə bu
istiqamətdə nəzərəçarpacaq uğurlar qazanılmıĢdı. XIV əsrin əvvəllərindən etibarən
Təbriz Ģəhəri keramika məmu latı istehsalı sahəsində yüksək inkiĢaf səviyyəsin ə
çatdı, ġərq ölkələrinin dulusçuluq məmulatı istehsalının tərəqqisinə mühüm təsir
göstərməyə baĢladı. 1357-ci ildə Bağdadda inĢa olunmuĢ Mərcaniyyə məscidinin
keramik mo zaikasının müəllifi təbrizli Əh mədĢah olmuĢdur.
59
1256-c ı ildə inĢa edilmiĢ Pir Hüseyn xanəgahının (ġa ma xı bölgəsində,
Pirsaatçay sahilində yerləĢir) keramik baxımdan tərtibatı Yaxın və Orta ġərq in
bədii keramika sənətinin incisid ir.
Ərdəbil də dulusçuluq istehsalının mərkəzlərindən biri idi. Burada iri
dulusçuluq emalatxanaları vardı.
Azərbaycan sənətkarlığında dəri məmu latı istehsalı mühü m yer tuturdu.
Təbriz və Marağa nəinki Azərbaycanda, habelə bütün Ya xın və Orta ġərqdə dəri
məmu latı istehsalının baĢlıca mərkəzləri id i.
Bu Ģəhərlərdə hazırlan mıĢ dəri məmu latı Elxani hökmdarlarının, d igər
feodalların tələbatın ı ödəyirdi. Təbrizdə dəri məmulatının satıld ığı xüsusi bazar
fəaliyyət göstərirdi. Marağada istehsal olunmuĢ dəri məmu latı nəinki Ģəhərdaxili
tələbatı ödəyirdi, habelə baĢqa Ģəhər və vilayətlərə də aparılırdı. Ərdəbil
yaxınlığında yerləĢmiĢ Xiyav Ģəhərciyi dəri məmu latının istehsalında ixtisaslaĢmıĢ
mərkəz id i. ġəhərcikdə ayaqqabı istehsalı xüsusilə in kiĢaf etmiĢdi.
XIII-XIV əsrlə rdə Azərbaycanın ağac emalı sahəsində nəccarlıq (xa rratlıq)
və dülgərlik mühü m yer tuturdu. Dülgərlər əsasən inĢaat iĢi üçün zəruri olan qapı
və pəncərə çərçivələri hazırlayırd ılar. Xarratlar isə əsasən məiĢət təyinatlı əĢyalar
düzəltməklə məĢğul olurdular. Monqol iĢğallarınadək olan dövrdə Ərdəbil və
Naxçıvan ölkən in əsas ağac emalı mərkəzləri id i.
XIV əsrin birinci yarısında Azərbaycanda inĢaat iĢinin inkiĢafı mü xtəlif
sahələrdə baĢ vermiĢ ixtisaslaĢma prosesində də öz əksini tapmıĢdı. Memarlıq
layihəsinin, inĢaat iĢinin rəhbəri olan memarla rın rolu getdikcə artmağa baĢladı.
Əməyin sosial təĢkilində dəyiĢikliklər baĢ verdi.
Orta əsr Azərbaycanında məiĢət təyinatlı ĢüĢə qablara, estetik tələbatı
ödəyən ĢüĢə bəzəklərə böyük ehtiyac vardı. Təbriz və Xiyav Ģəhərləri ölkənin əsas
ĢüĢə məmulatı istehsalı mərkəzləri id i.
Mənbələrdə metal hasilatına dair məlu mat cü zid ir. Məlu mdur ki, bu zaman
Azərbaycanda mis məmu latının hazırlan ması üçün zəruri olan xam metal Qafan və
Naxçıvan bölgələrində hasil edilird i. XIII əsrin əvvəllərində ġizdə qızıl, qurğuĢun
və civə yataqlarından da istifadə olunmuĢdur. Bakıda neft və duz çıxarılırdı.
Ehtimal et mə k olar ki, Gəncədə mü xtə lif silah ların istehsalı DaĢkəsənin metal fılizi
ehtiyatlarına əsaslanmıĢdır.
Bədii sənət sahəsində cildçi, xəttat, rəssam, həkkak, musiqiçi, katib
ixtisasları xüsusilə qiy mətləndirilməkdə id i. Bəd ii əlyazmaların tərtibatı iĢi
mürəkkəb sahələrdən biri olmuĢdur. Tərtibat iĢində xəttatlar, nəqqaĢlar, cildçilər və
zərqublar iĢtirak ed irdilər.