82
XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəli Azərbaycan
xalqının iqtisadi-siyasi və mədəni həyatında yeni
yüksəliş dövrü olmuşdur. Şah I İsmayıl və onun
oğlu şah I Təhmasibin səyləri ilə Təbrizdə şah
kitabxanası nəzdində məşhur xəttat və rəssamlar
toplanır. Onların fəaliyyəti çox-çox əvvəldən
başlamış bədii ənənəni davam etdirir və Təbriz
miniatür məktəbinin yaranmasına səbəb olur.
XVI-XVII əsrlərdə təsviri sənətin ən geniş
yayılmış, yüksək inkişaf etmiş növünü kitab
miniatürü təşkil edirdi. Elmi ədəbiyyatda “Səfəvi
məktəbi”, “Təhmasib məktəbi”, çox zaman isə
“Sultan Məhəmməd məktəbi” adlandırılan bu
üslubun inkişafında dövrünün ən görkəmli ustad
sənətkarı
olan
Sultan
Məhəmmədin
yaradıcılığının müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur.
Sultan Məhəmməd
(XVI əsr)
Digər qədim və orta əsr rəssamları kimi, Sultan Məhəmmədin də həyat və
yaradıcılığının ilk çağları haqqında ətraflı məlumat verən mənbə yoxdur. Müxtəlif
salnaməçilər və təzkirəçilərin qeydləri, üstəlik, rəssamın dövrümüzə qədər gəlib
çatmış əsərləri bu böyük sənətkarın yaradıcılığını işıqlandırmağa imkan verir.
Ehtimal ki, əslən Təbrizdən olan rəssam XVI əsrin ortalarında artıq tanınmışdır;
misal üçün: dövrün sənət tarixçisi və rəssamı Dust Məhəmməd onun çəkdiyi
miniatürlərin tayı-bərabəri olmadığını qeyd edir, Budaq Qəzvini və Qazi
Məhəmməd isə onun "qızılbaşlara aid xüsusiyyətləri hamıdan yaxşı təsvir etdiyini"
göstərir.
Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinin 1524-cü il əlyazmasına və Nəvainin
divanının əlyazmasına 1527-ci ildə çəkilmiş miniatürlər rəssamın sənət ustalığının
inkişaf etməsindən xəbər verir. Obrazların həlli, kompozisiyanın mürəkkəbliyi,
insan və heyvan fiqurlarının canlı, ifadəli və dinamik təsviri bu əsərlərin
püxtələşmiş qabil bir sənətkar tərəfindən çəkildiyini sübut edir. Hal-hazırda
adıçəkilən əlyazmalar müvafiq olaraq Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində və
Parisin Milli kitabxanasında qorunur.
Sultan Məhəmmədin təxminən 1535-ci ildə Hafizin divanına çəkdiyi
miniatürlərdə adi insanların həyat tərzi ilə bərabər, saray əyanlarının həyat tərzi də
təsvir edilib. Dövrün tarixçisi İsgəndər Münşi isə rəssamın "öz nəcib sənətinin