Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası qrammatik və qrammatik mənaları, morfoloji quruluşu, üslubi imkanları ilə dəqiqləşdirilir. Antonimləri təyin edərkən onların bir-birinə qarşı qoyulduğu semantik əlamətlər aydınlaşdırılmalıdır. Antonimlər, əsasən, kəmiyyət, keyfiyyət, zaman və məkan məzmunlu məfhumların əks cəhətlərini ifadə edən sözlərdir. Məsələn: qey «çox» - кәт «az»; şur «şor» - şit «şit»; .şor sö «gecə» - ruz «gündüz», zimin «yer» - asimon «göy»; zəvər «yuxarı» - zira z'ıro «aşağı» və s. Antonimləri qruplaşdırarkən leksik-semantik söz qruplarına əsaslanmaq özünü doğrultmur. «Leksik-semantik kateqoriya kimi, antonimlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ziddiyyət, təzad antonim sözlərin daxili semantikasından irəli gəlir» (3, 307). Əsas bölgü kəmiyyət, keyfiyyət, zaman və məkan meyarları üzrə aparıla bildiyindən tat dilinin antonim cütlərinin əsas dörd qrupunu ayırmaq olur: 1) əlamət və keyfiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər; 2) kəmiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər; 3) zamanla bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər; 4) məkanla bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər. 1. Əlamət və keyfiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər: xoh xııb - xərab xərob («yaxşı» - «pis»); xohi xııhi - xərabi xərobi («yaxşılıq» - «pislik»); xanda X and ə - giryə («gülüş» - «göz yaşı»); xısiran //xisirən - vaxıştan//vaxuştən//vogəh birən («yatmaq» - «oyanmaq»); giimr oh//gümrah - naxıış noxıış («gümrah» - «naxoş, xəstə»); lağər/ loğər - кик как («arıq» - «kök, dolu»); azad ozod - məhkum («azad» - «məhkum»); azad i öz od i - məhkumi («azadlıq» - «məhkumluq»); saxt//səxt - narm//nərm («bərk» - «yumşaq»); rıştni nışınin - taruki//toriiki («işıqlı» - «qaranlıq»); xmik//xiiniik - gərm qərm («soyuq» - «isti»); xiniki xiiniikii - gərmi qərmi («soyuqluq» - «istilik»); 124 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası isbitı sit bi - siyah/siyəh («ağ» - «qara»); xişg xiişq - tar («quru» - «yaş, nəm»); pur - tihi («dolu» - «boş»); şirin - tahl//təhl («şirin» - «acı»); sukffsiik - gıırıın qiirun («yüngül» - «ağır») və s. 2. Kəmiyyətlə bağlı antonimlər: kəm - qe//qey («az» - «çox»); xeyli - ye qoş w kəmlə («xeyli» - «bir az») və s. 3. Zamanla əlaqədar məfhumları ifadə edən antonimlər: səbatı səhoh - şaqum/şəngum («səhər» - «axşam»); so sov sü - roz ruz («gecə» - «gündüz»); avv əl//əvvəl - ax ir ox ir («əvvəl» - «axır»); dir - zıı zii («gec» - «tez»); ə piişö ə piişö ə əvvəli - badə bədə («əvvəldən, qabaqcadan» - «sonra, sonradan») və s. 4. Məkanla əlaqədar məfhumları ifadə edən antonimlər: dur diir - nəzdik//nəzdük («uzaq» - «yaxın»); burun//biirün - dar on //darını («çöl» - «iç, içəri»); pişt piişt - ptışo piişö («arxa» - «qabaq, qənşər»); təng ləııq - firalı fırəlı («dar, darısqal» - «geniş»); bara boınıca - bərə //be incə («orada» - «burada») və s. Antonimlik çox vaxt əsas nitq hissələrində, bəzən də köməkçi nitq hissələrində özünü göstərir. 1. İsim antonimlər: ru//ruy - astar ostor («üz» - «astar»); ayalgəri elgəri - kələhgəri kəlaqəri («uşaqlıq» - «böyüklük»); xıtbi - xərabi («yaxşılıq» - «pislik»); səfa//səfo - cəfa cəfo («səfa» - «cəfa»); rafti-ama rafti um o («gediş- gəliş»); nərə - mora («erkək» - «dişi»); hamin İousdum - zumustun («yay» - «qış»); mirdə miirdə - zində ziində («ölü» - «diri»); 2. Sifət antonimlər: ishi/ı su hi - siyah siyəli («ağ» - «qara»); kələli kal əh - hi'tclə hiijlə («böyük» - «kiçik»); sir - cisnə qıısnə («tox» - «ac»); hilind hiiliind - tapını («hündür» - «alçaq»); rast rost - duruğ//dürü («doğru» - «yalan»); firalı fırəlı - təng təııq («geniş» - «dar»); tar - xişg xiişq 125 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası («yaş, nəm» - «quru»); ağılmcmdZ/əqiilbənd - gic //qıç («ağıllı» - «gic») və s. Antonimlik sifətlərdə özünü daha yüksək səviyyədə göstərir. Bu nitq hissəsinə aid sözlərin antonimliyi leksik-semantik qarşılaşma yolu ilə daha asanlıqla üzə çıxır: güclü-zəif .; soyuq (sərin) - ilıq (mülayim) - isti və s. 3. Fel antonimlər: dərmor cm//durmar ən - firmarənZ/fıırmoran («çıxmaq, qalxmaq» - «düşmək», enmək»); yaftən yoftən - vir saxtən vir soxtəıı («tapmaq» - «itirmək»; raftan rəftən - am ar an//итог an («getmək» - «gəlmək»); dar ən //dor an - astar ən/üstoran («vermək» - «almaq»); vokərdən vodkərdan - bastan//bəstən («açmaq» - «bağlamaq») və s. 4. Zərf antonimlər: zəvər - zira ziro («yuxarı» - «aşağı»); puso piisö - pişt («arxa, dalda»); bə ye gö hə ye c i gə - giiröginə çür a («bir yerdə» - «ayrılıqda»); ə bilindi ə bülündü - ə tapuııi («hündürdən, yüksəkdən» - «alçaqdan»); ə xobi/Zə xııbi - ə xərabi («yaxşılıqdan» - «pislikdən») və s. 5. Say antonimlər: kəm - qe qey («az» - «çox»); xeyli - ye qoş («xeyli» - «bir az»), 6. Köməkçi nitq hissələrində antonimlik: hə (həri) - na//nə («hə» - «yox»); piişo - badə («ön, qabaq» - «sonra»); ham həm, ham is həm iş - na na iş nə, //nə iş («həm, həm də» - «nə, nə də») və s. Azərbaycan dilində antonim cütü təşkil edən sözlərdən bəzilərinin maraqlı semantik xüsusiyyətlərindən biri onların zaman keçdikcə tamam əks məna kəsb etməsidir. Azərbaycan dilinin qədim dövründə müsbət mənası olan «dəli», «qoçu» sözləri indi mənfi məna daşıyır. Vaxtilə «igid» anlamında işlənən həmin sözlərin biri «ruhi xəstə», digəri isə «yolkəsən, qoluzorlu» anlamını ifadə edir. Yaxud vaxtilə natiq, gözəl danışan anlamında işlənən dılğır (dilqır) sözü inidi tamam mənfi anlam kəsb etmişdir. Lakin həmin söz ( dılğır ) tuva 126 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|