Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
dilində  də  göstərir: 
y a x ş ı- p is ,  y a x ş ı- y a m a n ,  q ıs a -u z u n ,  u z u n - 
g ö d ə k ,  in c ə -k o b u d ,  q a lın - n a z ik ,  d ə r in - d a y a z
 
və  s.
Antonim  cütlərin  müxtəlif  variantlarının  yaranmasımda 
sözlərin  sinonimliyi  də  özünəməxsus  rol  oynayır.  Bu  məsələni 
Azərbaycan  və  tat  dilləri  materialları  əsasında  nəzərdən 
keçirək.  Azərbaycan  dilinin  sinonimlər  lüğətində 
x o ş
 
sözünün 
dominant  olduğu  sinonim  cərgədə  nə 
y a x ş ı
,  nə 
q ə şə n g ,
 
nə  də 
g ö z ə l
 
sifətləri  işlənməmişdir. 
A ğ ıllı,  g ö z ə l,  q ə ş ə n g
 
sifətinin 
sinonim  cərgəsində  isə 
x o ş
 
sözü  qeydə  alınmır.  Bunun 
müqabilində 
g ö z ə l
 
sözünün  birinci  olduğu  sinonim  cərgədə 
g ö y ç ə k ,  y a r a ş ıq lı
 
və 
m ə la h ə tli
 
sözləri  var  (104,  242,  392). 
Onların  müvafiq  antonim  cütlərini  quraq: 
a ğ ıllı  -   d ə li;  g ö z ə l   -  
ç ir k in ;  g ö z ə l   -   k ifir ;  q ə ş ə n g   -   k ifir ;  g ö y ç ə k   -   ç ir k in ;  y a r a ş ıq lı 
-   k ifir
 
və  s.  Azərbaycan  dili  antonimlər  lüğətində  «xoş» 
sözünün  antonimi  verilməmişdir.  Lakin  bu  söz  antonim  cütləri 
yaradır  və  bunu  kontekst  daxilində  hiss  etmək  olur. 
H ə m iş ə  
m ə n i 
x o ş  
s ö z lə r lə   q a r ş ıla y ır d ı. 
A c ı 
s ö z lə r in d ə n   b e zm iş ə m . 
Antonim  cütü 
x o ş - a c ı
 
kimi  formalaşmış  olur.  Lakin  məsələyə 
lüğət 
vahidlərinin 
qarşılaşdırılması 
nöqteyi-nəzərindən 
yanaşsaq,  antonim  cüt 
ş ir in - a c ı
 
olacaqdır.  Dildə  «şirin  söz», 
«acı  söz» ifadələri  də işləkdir.
T.Əfəndiyeva  antonimləri  quruluşca  iki  qrupa  ayırır.  O 
yazır:  «Antonimlər  həm  sadə,  həm  də  mürəkkəb  olur.  Sadə 
antonimlər: 
s o y u q   -   isti,  g ö z ə l   -   ç irk in ,  y a x ş ı   -   p i s
 
və  s. 
Mürəkkəb  antonimlərin  ayrı-ayrı  hissələri  bir  neçə  sözün 
birləşməsindən  düzəlir: 
q a n ıa c ı  -   q a n ış ir in ,  q a r a x ə b ə r   -  
x o ş x ə b ə r ,  a ğ ır   x a s iy y ə t  -   x o ş x a s iy y ə t,  b a ş ıd o lıı  -   b a şıb o ş, 
a ğ b ə n iz   -   q a r a b ə n iz ,  a ğ z ıb ü to v   -   a ğ z ıy ır tıq
 
və  s.  Mürəkkəb 
antonim  sözlər,  əsasən,  fellərdən ibarət ola bilər: 
tə ş k il  e t m ə k -  
p o z ğ u n lu q   s a lm a q ,  q u la q   a s m a q   -   b ə n d  o lm a m a q ,  q a ç a - q a ç a   -  
y a v a ş - y a v a ş ,  te z - te z   -   a s ta -a s ta ,  te z - te z   -   g e c - g e c
 
və  s.»  (44, 
202).  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  antonimlərin  quruluşca
130

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
növlərindən  danışmaq mübahisə  doğurur.  Antonimlik  semantik 
hadisədir  və  bu  hadisə  antonim  münasibətdə  olan  sözlərin 
semantikasından  doğur.  Antonimlik  sözlərin  quruluşu  ilə 
tənzimlənmir.  Antonim  cütü təşkil  edən  sözlər quruluşuna görə 
müəyyən  bir  növə  aid  ola  bilər  və  bu,  antonimlərin  quruluşca 
növünü  fərqləndirməyə  əsas  vermir.  Antonim  cütü  təşkil  edən 
sözlər  quruluşlarına  görə  fərqlənə  bilər.  Məsələn: 
y a b a n ç ı  -  
d o ğ m a ,  y a v a n - y a ğ lı,  iş c i l -   tə n b ə l
 
və  s.  Bu  cəhət başqa dillərə, 
o  cümlədən,  tat  dilinə  də xasdır.  Tat  dilində  analitik fel  forma­
ları  çoxluq  təşkil  edir.  Onların  antonimliyi  quruluşca 
mürəkkəb 
antonimlər 
kimi 
qələmə 
verilə 
bilməz. 
Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  dilində  mürəkkəb  fel  mübahisəli 
məsələlərdən biridir.
Antonimlik lüğət vahidləri  səviyyəsində antonim  olmayan 
q a r d a ş -b a c ı,  o ğ la n -q ız ,  ə r - a r v a d
 
kimi  sözlərini,  eləcə  də,  inkar 
şəkilçili  eyniköklü  sözləri 
{ g e t-g e tm ə ,  y a z - y a z m a
)  də  əhatə 
edir.  Bu  cəhətlər  əşya  və  hadisələr  arasındakı  daxili  və  xarici 
ziddiyyətlər  əsasında  yaranır.  Eyniköklü  antonimlərin  müx- 
təlifköklü  antonimlər  qədər  ifadəli  olmaması,  üslubi  cəhətdən 
də  zəif  olması  fikri  şübhə  doğurmur.  Eyniköklü  antonimlikdə 
konkretlik,  dəqiqlik daha güclüdür.
Sinonim  və  omonim  sözlər  cərgələr  yaradır  və  belə 
cərgələrdə  üzvlərin  sayı  iki  və  daha  artıq  olur.  Bu  cəhət 
antonimliyə  xas  deyil.  Antonimlik  cüt  əsaslıdır,  yəni 
antonimlik  münasibəti  iki  sözün  qarşılaşdırılması  ilə  meydana 
çıxır.  Çoxmənalı  sözün  bir  mənasını  ifadə  edən  variantı 
sinonim  cərgənin  üzvü  olduğu  kimi,  antonim  cüt  də  çoxmənalı 
sözün  bir  mənası  üzrə  formalaşır.  Eyni  sözün  müxtəlif 
antonimləri  ola  bilər.  Aşağıdakı  nümunələr  qeyd  olunanları 
təsdiq  etmək  üçün  kifayət  qədər  material  verir.  Məsələn: 
is b i 
«a 
ğ » -s iy ə
 
«qara»; 
g ir ə s tə n llg ir e s tə n
 
«ağl aırı aq 
» -x ə n d iis /ə n  
«gülmək»; 
g n r n //g iir ü n
 
«a
ğ m ı- s o h ıık /ls o ıık
 
«yüngül»; 
k ə m
131

---