Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası məxsus sözlərə bitişərək, yeni sözlər yaradır, daha doğrusu, keçdiyi dilin söz yaradıcılığında mühüm rol oynayır» (181, 127). A.L.Qrünberq müxtəlif sözlər vasitəsilə Azərbaycan dilindən isim və sifət əmələ gətirən sözdüzəldici şəkilçilərdən yalnız -ç i; -lik, -liik, -liiq, liq ; -U, -lı, -lii; -siz, -siiz, -s u z şəkilçilərinin tat dilinə keçdiyini göstərmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, bu şəkilçilər vasitəsi ilə tat dilində daha çox düzəlmə sözlər əmələ gəlmişdir. Məsələn, - h /- li/- lu / - lii şəkilçisi isimlərdən isim və sifət məzmunlu sözlər əmələ gətirməklə, məhsuldardır. M ürəkkəb sözlər. Tat dilində mürəkkəb sözlərin iki növü mövcuddur: kopulyativ tip; determinativ tip. 1. Kopulyativ tip. Bu qrupa mənsub olan sözyaratma tabesizlik əlaqəsi əsasında formalaşır. Məs.: m a y - p iy ə r «ata- ana»; v ır t - v ı r t «deyinmə», x o r a m - b ə r a m «yeyib-içmək», g ə v ə n d - g ə n d ir «ot əvəzinə heyvana verilən kol növü», k o r - b o r «iş-güc», la if- c o c ə lH ə if- c ö c ə «yorğan-döşək», ç ıd o -d ə r ə «dəlmə-deşik», ş ö - r u z «gecə-gündüz» (236, 63) və s. 2. Determinativ tip. Digər İran dillərində olduğu kimi, bu tipdən olan sözyaratma tat dilində geniş yayılmışdır. Bura tabelilik əsasında formalaşan sözlər daxildir. Bu növ mürəkkəbləşməni xarakterizə edən birinci tərkib hissəsi qrammatik əlamətlərinə görə iki qrupa ayrılır (320, 137). а) I tip - Birinci tərkib hissəsi ilə ikinci arasında sintaktik əlaqə yaradan ünsür yoxdur. Məs.: m m p u l i / / m m p i d i «çörək pulu», x a n ə p iy a r /Z x u m t p i y ə r «ata evi», s a tıq r ıık ə r ə «çay daşı». 146 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası Tat dilində determinativ tipli mürəkkəb sözlərin aşağıdakı modelləri mövcuddur: 1) isim+isim modeli. X iis u r s a n «qayınana», x u s u r m ə r d /I x iis ü r m ə r d «qayınata», p a y q a b illp ö q o b i «ayaqqabı», ç ə r p u ş «qazan qapağı», g ila h p u s g ilo h p ıts «gilabqabı», b a ğ a la x ır s i «ayı moruğu», b u r o r z ə r ə //b ıır v a r z ə r ə «qardaş uşağı», x u v a r z ə r ə «bacıuşağı», q a q a la x ır d ı «dəvədabanı», q o la n n x «mıx düzəldən alət», m m q a tığ ı «çörək qatığı», «maya», «xəmrə», s d r ə p a y lls d r ə p ö «baş-ayaq», tə liq ə tq ə li «çaytikanı», x a y ə k ə r g Z /x o y e k ə r g «yumurta», x in ə ç ii «hana», b in ə q u ş il Ib in ə q iiş i «şillə», «qulaqburması», ç ır a q g iir g «qurd gözünə bənzəyən pis qoxulu gül» (hərfən: «qurd çırağı»), p a l m m ə v a r «yəhər ləvazimatı», «palan ləvazimatı», ş ir ə p u s t «şirələmək üçün dəri», z u h u n b ə b ə y «turşəng», d iv o r ç ii «çətir» (evin möhkəmliyi üçün hər metrdən bir hörülən barı), əm ə y ə r u z «əməkgünü», s a n q b ə n d i «küçə, həyət döşəməsi», s ə r v a r «yüküstü», ş a lg ə r d ə n «şərf», ç ir ə x a k «doşab şirəsi» və s. 2) sifət + isim modeli K ə l əm a y //k ə lə m ö «böyük ana, nənə», k ə lə p iy a r //k ə lə p iy ə r «baba», k ə lə m i//k ə lə m u «böyük əmi», ç ö y r ə s im /ic ö y r ə ç iim «göygöz», s iy ə (h ) ç iim «qaragöz», ish ir ıs //ç ııh ir ış ( g ) «ağsaqqal», s iy a ( h ) tiim l/s iy ə ( h ) tu m «qara toxum», ç o la m m «mayasız çörək», k ə lə s ə r «başçı, erkək arı», z ə r d ə ç u lə llz ə r d ə k ü lə «sarıkök», is b im ijə «çobanyastığı» (is h i «ağ» + m ijə «kiprik»), k o r s iin im p u r «yarıdolu çəkic», k ə lə k ö r s ii «böyük çəkic», n u q b ə h ə r Z /n iig b ə h ə r «nübar» (təzə bar), r u ğ m m a m m «yağlı çörək, fəsəli», x o r a d ıd m n «çəkic növü», p irzc m /Z p irzə n «qoca qarı, ağbirçək», p i r m ə r d «ağsaqqal», z ə r d ə o v Z /z ə r d ə ö «sarısu» (kəsilmiş pendirdən axan su) və s. 3) Say+isim modeli. Bu növ mürəkkəb sözlərin birinci 147 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|