Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası coğrafi terminlər, dini, hərbi terminlər və s.). Qeyd olunan cəhətlərin hamısı tat dilinin leksikasında özünü göstərir. Tat dilinin lüğət tərkibində bu qəbildən olan terminlərin işləkliyi olduqca yüksəkdir. Ona görə də tat dilinin leksikasına aid tədqiqat işində terminlərin ayrıca araşdırılması lazım gəlir. Konkret bir dilin leksikasını öyrənmək prosesində ən etibarlı metod həmin leksikanı, o cümlədən, terminoloji leksikanı tematik qruplar üzrə tədqiq etməyin vacibliyi elmi ədəbiyyatda göstərilir (34, 80; 67, 186). Tat dilində işlənən terminlərin tematik qruplar üzrə tədqiqi məqsədəuyğundür. Tat dilinin lüğət tərkibinə daxil olan terminləri aşağıdakı qruplara bölmək olar: 1) müxtəlif sənət sahələrinə aid terminlər; 2) qohumluq terminlər; 3) dini terminlər; 4) tibb terminləri; 5) iqtisadiyyatla bağlı terminlər; 6) bitkiçiliyə aid terminlər; 7) heyvandarlığa aid terminlər; 8) coğrafi terminlər; 9) astronomiyaya aid terminlər; 10) etnoqrafiyaya aid terminlər; 11) elmi-texniki tərəqqi, mədəniyyətin inkişafı ilə birlikdə dilin lüğət fondunun ümumişlək leksik layına keçmiş müxtəlif sahə terminləri. Bu qruplardan bəzilərini yarımqruplara ayırmaq mümkündür. Qeyd olunan qrupları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. H.Həsənov peşə-sənət leksikasını belə təyin edir: «Peşəsi, işi, sənəti, istehsalat fəaliyyəti, ixtisası ilə əlaqədar birləşən kollektivin nitqində işlədilən sözlərə peşə-sənət leksikası deyilir. Bunlar xüsusi məfhum, əmək aləti və ya məhsulunu, istehsalın əmək prosesini ifadə edir. Ona görə də onları bəzən xüsusi sözlər və ya terminlər adlandırırlar». O, peşə-sənət leksikasına aid olan sözləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır (çörəkçilik, meyvəçilik, üzümçülük, tərəvəzçilik, quşçuluq, balıqçılıq, atçılıq, əkinçilik) və bu leksikanın terminlərdən fərqini açmağa çalışır. Müəllif belə hesab edir ki, peşə-sənət leksikası öz tərkibinə görə, əsasən, köhnə peşə və xüsusi məşğuliyyətlə əlaqədar olan arxaik sözlərdir (məsələn, 165 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası dənizçilikdə, dülgərlikdə və s.). «Peşə-sənət leksikası öz məzmununa və işlənmə dairəsinə görə məhduddur. Onun işlənmə dairəsi yeni istehsal proseslərinin yaranması, elm və texnikanın yeni nailiyyətlərinin istehsalata tətbiqi ilə əlaqədar olaraq daralır» (67, 186-187). Sənət ayrılıqda götürülmüş bir xalqa məxsus deyil. Bütün xalqlar müəyyən sənət sahələri ilə məşğul olmuş və hazırda da məşğul olurlar. Ona görə də müxtəlif sənət və peşəyə aid sözlər bütün xalqların dilində işlənir. Bu baxımdan, Azərbaycan tatlarının dilində də sənət leksikası geniş yer tutur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tat dilinin ayrı-ayrı ləhcələrində müxtəlif sənət sahələrinə məxsus sözlərdən istifadə olunur. Bu, ondan irəli gəlir ki, sənət sahələrinin ərazi üzrə yayılmasındakı fərqlər dilin leksik sisteminə öz təsirini göstərmişdir. Məsələn, Lahıc ləhcəsində misgərlik, zərgərlik, eləcə də, dəmirçiliklə bağlı sözlər böyük toplu təşkil edirsə, Quba və Qonaqkənd ləhcələrində, Məlhəm, Xızı şivələrində toxuculuq, dabbaqlıq, Abşeron ləhcəsində zərgərlik sənətlərinə məxsus terminlər çoxdur. Əlbəttə, belə bir cəhət hər hansı ləhcədə başqa sənət sahələrinə aid terminlərin olmadığını göstərmir. Məsələn, toxuculuq terminləri Lahıc ləhcəsində də az deyil. Qeyd olunan cəhət odan irəli gəlir ki, müxtəlif ərazilərdə yaşayan adamlar ayrı-ayrı sənət növləri ilə məşğul olmuşlar. Sadəcə bu sənət növlərindən biri və ya bir neçəsi müəyyən ərazidə daha geniş yayıldığından, həmin sahəyə aid terminlər bu ərazidə çoxluğu ilə seçilir. Tədqiqat işində tat dilinin ümumi terminoloji mənzərəsi öyrənildiyindən sənət- peşə leksikasını ayrı-ayrı ləhcələr üzrə bölməyə deyil, terminoloji vahidləri vahid bir sistemdə birləşdirməyə ehtiyac yaranır. Tat dilində işlənən müxtəlif sənət sahələrinə aid terminləri, aşağıdakı sahələrlə bağlı aid olan yarımqruplara 166 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası ayırmaq olar: 1) misgərlik; 2) dəmirçilik; 3) toxuculuq; 4) zərgərlik; 5) dabbaqlıq; 6) dulusçuluq. Tat dili ilə bağlı aparılmış təhlil və araşdırmalar, toplanmış materiallardan aydın olur ki, misgərlik və toxuculuğa aid terminlərin sayı daha çoxdur. Ona görə də bu iki yarımqrupa aid terminləri ayrıca, digər yarımqrupa aid terminləri isə bir yerdə araşdırmaq məqsədəuyğundur. Onu da qeyd edək ki, misgərlik və dəmirçilik bir-birindən istifadə olunan materialın növünə görə fərqlənən sənət növləridir. İnsanlar, şübhəsiz ki, müəyyən metallardan daha tez istifadə etmişlər. Ümumiyyətlə, metal emalı ilə bağlı əsas sənət sahələri dəmirçilik, misgərlik, tənəkçilik və zərgərlikdir. Mis ilk istifadə olunmuş metaldır. Qalay, qurğuşun və başqa metalların mislə qarışığından tunc alınmışdır. Tunc dəmirdən əvvəl istifadə edilmişdir. Sonralar sənətkarlar dəmir əşyalar düzəltməyə üstünlük vermişlər. Dəmir sözü V əsrə aid yazılı abidələrdə qeydə alınmışdır: «Təmir kapığka təki sülədim» (118, 71). Lakin bəzək əşyalarının, eləcə də, ərzaq saxlanması və yeməklə bağlı əşyaların dəmirdən hazırlanmasına üstünlük verilməmişdir. Bu, suyun təsiri ilə dəmirin paslanması ilə əlaqədardır. Azərbaycanda dəmir e.ə. ikinci minilliyin axırları birinci minilliyin əvvəllərindən istifadə edilmişdir. Ölkədə arxeoloji qazıntılar nəticəsində Dəmir dövrünə aid çoxlu abidə aşkara çıxarılmışdır (22, 400-401). Misgərlik və dəmirçilik sənətləri ilə məşğul olanlar hər iki sənət növünə aid məmulatları hazırlaya bilirlər. Dəmirçilikdə kənd təsərrüfatında istifadə olunan alətlərin hazırlanması əsas yeri tutursa, misgərlikdə evdə istifadə olunan əşyalar, silahlar və s. daha çox düzəldilir. Bu sənət növləri ilə məşğul olan ustaların istifadə etdiyi alətlər də, əsasən eynidir. Məlumdur ki, sənət sahələrinin diferensiasiyası onlara aid sözlərin müxtəlif sahələrə aid terminlər sisteminə 167 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|