Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- M isgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası məmulatın dar hissəsində iş görmək üçün alət», coz «qayçı növü», daranoy «ling növü», noyliilə «ling növü», damdamundan «körük basmaq», mola dor an «lehimləmək», abiyə «lehimləmə növü», nö «isti metalı soyutmaq üçün su doldurulmuş hovuz və ya qab», niigoni «təmirolunma», tö «misgərlikdə metalın qızdırılıb soyudulması prosesi», tənəkə «misin lay forması», xəzinəliyə qeyçi «xəzinəli qayçı», bəsti «güyüm», vəri «güyümün boğaza qədərki hissəsi», bin, kəəb «güyümün alt hissəsi», danduna «metalı cilalamaq məqsədilə tutmaq üçün dişli alət», «maşa», diiş doran «qaynaq etmək», gom «qaynaq növü», pəstöyi «yarımfabrikat» və s. belə terminlərdir. Ayrı-ayrı xalqlar arasında iqtisadi, ictimai-siyasi və digər əlaqələrdə dil əhəmiyyətli rol oynamışdır. İqtisadi əlaqələr bir xalqa məxsus əşya və məmulatların başqa xalqın məişətində yer almasına şərait yaratmışdırsa, dil əlaqələri prosesində sənətlə bağlı terminlərin bir dildən digərinə keçməsi hadisəsi baş vermişdir. Ona görə də tat dilində işlənən misgərlik terminlərinin bir qismi alınma terminlərdir. Bu terminlər Azərbaycan dilindən və ya Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmışdır. Ümumiyyətlə, tat dilinin terminoloji leksikasını üç qrupa ayırmaq olar: 1) mənşəcə tat dilinə məxsus terminlər; 2) ümumiran mənşəli terminlər; 3) alınma terminlər. Belə bölgü bütün sənət növlərinə aid termionologiya üçün eyni olduğundan başqa sahələrə aid terminlərdən bahs edərkən terminlərin mənşəcə növlərə bölgüsünü təkrar aparmağa ehtiyac qalmır və terminlərin mənşəcə növləri haqqında sonda qısa məlumat verməklə kifayətlənirik. Misgərlik terminləri tat dilində işlənən terminlərin bir hissəsidir. Məlumdur ki, terminlərlə ümumişlək sözlər arasında əsas fərqlərdən biri leksik vahidin dildə işləkliyidir. Terminlərin bəziləri dildə, daha doğrusu, ünsiyyət prosesində 171 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası az işlənirsə, digərlərinə nitqdə tez-tez rast gəlmək olur. Bu da daha çox bu və ya digər əşyanı bildirən adla bağlı olur. Məsələn, misgərlərin hazırladıqları əşyaların müəyyən hissəsi əhalinin məişətində istifadə olunduğundan, onların adları danışıqda çox işləkdir. Lakin misgərlik alətləri haqqında məlumat daha çox bu sahə ilə məşğul olanlara aid olduğundan bu sözlər onların dilində və ya nitqində üzə çıxır. «Linqvistik təhlil və araşdırma prosesində mühüm funksionallıq kəsb edən terminoloji leksikanın işlənmə və mənimsənilmə texnikasının öyrənilməsi gündəlik tələbat və zəruri ehtiyacdan doğur. Özü də bu, terminlərin hamısına aid məsələ deyildir. Məlumdur ki, terminlərin, o cümlədən dilçilik terminlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi ümumişlək xarakterə malik olduğundan, onlar sintaqmatik mövqe etibarı ilə sərbəst funksiya daşıyırlar» (30, 233). Ə.Cavadovun bu fikri müxtəlif sənət sahələrinə aid leksikanın işlədilməsində də özünü doğruldur. Bu cəhət misgərlik terminlərinin işlənməsində də müşahidə olunur. Azərbaycan tatlarının dilində işlənən misgərlik terminlərinin başqa bir qisminə aid nümunələri nəzərdən keçirək. Onu da qeyd edək ki, misgərliklə bağlı söz və terminlər, əsasən, Lahıc ləhcəsinə aiddir. Bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, misgərliyin Lahıcda daha çox inkişaf etməsi və yayılması ilə bağlıdır. Misgərlikdə istifadə olunan terminləri üç əsas qrupda birləşdirmək olar: 1) misgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları; 2) misgərlikdə istifadə olunan texnoloji proseslərin və üsulların adları; 3) misgərlik məmulatlarının adları; 4) misgərliklə bağlı digər söz və terminlər. M isgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları. Bu sənət sahəsində bir sıra alət və avadanlıqlardan istifadə olunur. Qeyd olunduğu kimi, onlardan bəzilərinin müxtəlif növləri var. Aşağıda misgərlikdə istifadə olunan alətlərin 172 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası adları, onların istifadə məqsədləri və bu terminlərin cümlədə işlənməsinə aid misallar verilmişdir: Lahıc misgərləri iri çəkiclərə «tapun» deyirlər. İri çəkiclərdən metalı döymək üçün istifadə olunur, onlarla misgərlikdə ən ağır işləri görürlər. Müq. et: Azərb. dial, tapan keçmişdə üstü torpaqla örtülmüş damların yağışdan qabaq döyülüb bərkidilməsi üçün ağac alət. Korsii «ağzı dördbucaqlı şəklində çəkic». Nəzər kor sür ə nayoft. «Nəzər çəkici tapmadı» və s. Xoraduhun - «çəkic növü». İn xoradnknn an Haci Nağiyı. «Bu çəkic Hacı Nağınındır» və s. Nəri - «qalın metalı dartıb uzatmaq üçün alət». Ve nəri materiala bəkəşirəni duroz bısoxtəni. «Nəri ilə materialı çəkib uzadırsan» və s. Lözani - (lö «dodaq», zər ən «vurmaq» felindən). «Metal məmulatın ensiz hissəsində iş görmək üçün alət». Bəstirə gərdənirə ve lözani rost bısoxtənund. «Güyümün boğaz hissəsini bu alətlə düzəldirlər». Daranoy - «ling növü». Bə misgəri ən qe kor fıdoşta bira oləthon yeki iş daranoyi. «Misgərlikdə ən çox işlədilən alətlərdən biri də daranoydnr»« və s. Oolannx - «mıx düzəltmək üçün alət». Be mi sm or rost soxtan qolam lx istifodə bısoxtənim. «Mismar düzəltməkdən ötrü qolamıxdan istifadə edirik» və s. Mıxkəş - «kəlbətin». Fəzail nnxkəşə vəyift ki, kihnə mixhona vakanı ə divor. «Fəzail kəlbətini götürdü ki, köhnə mıxları divardan çıxarsın». Mıxkəş sözü iki tərkib hissəsindən ibarətdir: mıx+kəş «çəkmək». Bu sözdüzələtmə modeli İran dillərində geniş yayılmışdır. Zmqavod - «mıxın başını girdələmək üçün alət». Bərə zmqavod lozim na san boşı. «Burada zınqavod lazım olmayacaq». 173 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|