Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
iş i/  ş ııb ııc
 
«bit», 
ç ır
 
«qurd», 
m ə r ə g ö
 
«inək», 
c ısb c ın d
 
«qoyun», 
m ü t i n ə
 
«qarışqa», 
b o ğ
 
«qurbağa», 
p o r s ıığ
 
«porsuq», 
ə q rə b  
«pələng», 
s iç o ili
 
«siçovul», 
ş ir
 
«şir,  aslan», 
c e y r a n
, 
m a r a l
, 
əs 
«at», 
b iz
 
«keçi», 
q ə c ə lə
 
«sağsağan», 
p ə r  ə n d ə
 
«qaranquş», 
g ə r g  
«toyuq» və  s.), botanika terminləri: 
b ıır o n i
 
«lobya», 
g iiv o
 
«ot», 
d o r
 
«ağac», 
v ə lg
 
«yarpaq», 
ə li
 
«alça», 
z ə r d ə   ə li
 
«ərik», 
tə li 
«tikan», 
ç ılx ıs
 
«qızılgül», 
ç ılx ıs d o r
 
«qızılgül  kolu», 
b a ğ a la  
«böyürtkən» 
m iiri
 
«moruq, 
f ı ı t o l ı
 
«əvəlik», 
tə ş ə n ə y o ğ i 
«həvəcüvə», 
s iy ə  
tu m
 
«qara  tum,  çörək  otu», 
tə h lə s ir  
«sarımsaq», 
q ilin
 
«kartof», 
p i y o z
 
«soğan», 
ə s s ə li
 
«yonca 
növü», 
ta r a
 
«tərə», 
q a m iş
 
«qamış», 
g e z in ə
 
«gicitkan», 
z ir is  
«zirinc», 
tə li  q ə tq ə li
 
«çaytikanı», 
b a ğ a la   x ır  s i
 
«qırmızı  moruq, 
ayı  moruğu», 
b ih d o r
 
«heyva  ağacı», 
s i
 
«alma», 
m ə ş m ə ş iir  
«şaftalı», 
q a q a la x ır d i
 
«dəvədabanı», 
ə n g in ə
 
«qax»,  «meyvə 
qurusu», 
la v a ş in ə
 
«lavaşa», 
is b i  m ic ə
 
«çobanyastığı», 
b ə n ö v ş e  
p ə ş n n ın a   q a fa r
 
«bənövşə  fəsiləsindən  gül», 
ç im n iir i
 
«alma 
növü»  («göz  işığı»), 
ç im x il
 
«itburnu» 
k ü r m ü r i
 
«novruz 
bayramında  yandırılan  kol»,  «gəvən», 
p iir in ə
 
«yarpız», 
x o ç ə m ə z
 
«qoz», 
ə m rii
 
«armud»,  gendim  «arpa», 
p ə n b ə  
«pambıq», 
p e y ğ ə m b ə r i
 
«qarğıdalı», 
b ə li
 
«gilas», 
d ə m b iıl 
«gavalı», 
x ə m z ə
 
«yemiş», 
z u m u s tu n i
 
«qarpız», 
z ə r d ə
 
«kök», 
ə n o r
 
«nar», 
v ic
 
«tut çırpmaq üçün cadır».  Dini  terminlər: 
m ə llö  
«mola», 
c ə n n ə t
 
«cənnət», 
c ə h ə n n ə m
 
«cəhənnəm», 
im o m  
«imam», 
tiir b ə t
 
«türbə», 
q ıır b o n
 
«qurban», 
d iiö
 
«dua», 
q u r  ö n  
«quran», 
ş iy ə
 
«şiə», 
s ü n n i
 
«sünnü», 
m iis ü lm u n
 
«müsəlman», 
m ə z o r
 
«məzar», 
m ə lə k
 
«mələk», 
c ə n ə m o z
 
«canamaz», 
p e y ğ ıım b ə r
 
«peyğəmbər», 
x ııd o
 
«allah», 
s e y i d   « s e y id »
 
və  s., 
hərbi  terminlər (
s ila h s o z
 
«silahsaz», 
z a n b ıır o
 
«vur getsin»  (top 
növü), 
g ü llə b u r
 
«gülləkəsən  (alət)», 
q ıu ıd o ğ
 
«qundaq»  və  s.), 
iqtisadiyyatın  müxtəlif  sahələri  ilə  bağlı  terminlər.  Arıçıllıqla 
bağlı  terminlər: 
ə n g
 
«arı», 
ə n g d o r
 
«arıçı», 
s o y a ,  b ir in
 
«arı 
səbəti», 
ş u m
 
«şan», 
d ə rə m ıım
 
«arının  səbətin  qapısını  mumla
195

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
örtməsi», 
ş a h
 
«ana  arı», 
k ə lə s ə r
 
«erkək  arı», 
lə ş g ə r
 
«xammal 
daşıyan  işçi  arı», 
v ə ç ə   ə n g
 
«arı  beçəsi», 
ə s s ə l
 
«bal», 
m in e  
«yuva», 
ş ə h ə k ii
 
«çarpaz  ağac»  və  s.,  kənd  təsərrüfatı: 
s a q o t 
«dəhrə», 
tə v ə r
 
«balta», 
ta p a n ç ii
 
«belə  bənzər  alət», 
x iy ə h  
«kürk», 
b ilin c
 
«yaba», 
q a r ta n q a
 
«yüyən» 
( q a n ta r ğ a -
dan!) 
d a m d a m u n d a n
 
«körük  basmaq», 
g ö y  d u n
 
«tövlə», 
m ə b r ə d  
«yeyə», 
r ə n c b ə r i
 
«əkinçilik»,  «rəncbərlik», 
s ə r g in
 
«peyin», 
qətən «toyuq peyini» və s.) işlənir.
Müasir  dövrdə  elm  və  texnikanın  inkişafı,  iqtisadi  və 
mədəni  əlaqələrin  artması  müxtəlif  sahələrə  aid  beynəlmiləl, 
eləcə  də,  sahə  terminlərinin  alınmasını  sürətləndirmişdir.  Bir 
sıra  terminlər  insan  məişəti,  cəmiyyət  və  dövlətlə  bağlı 
olduğundan,  danışıq  dili  kimi  istifadə  olunan  dillərə  də  keçir. 
Bu  cür  terminlərin  tat  dilində  də  işlənməsi  qeydə  alınır. 
Məsələn: 
k o m p ü te r ,  p a r la m e n t,  p r e z id e n t,  m o n ito r ,  in te r n e t, 
sa y t,  a to m ,  a to m   b o m b a sı,  s iy a s ə t,  veto ,  s a n k s iy a ,  h u m a n ita r  
y a r d ım ,  b lo k a d a ,  a tə ş k ə s
 
və  s.  Bu  cür terminlərin  tat  dili  üçün 
qruplaşdırılması,  təsnifı,  təhlil  və  araşdırılması  bu  dilin 
leksikologiyasının  öyrənilməsi  baxımından  xüsusi  əhəmiyyət 
daşımasa da,  onların  dilin ümumi  leksik  sistemində yer tutması 
nəzərə  alınmalı  və  belə  terminlər  də  lüğət  fondunun  tərkib 
hissəsi  kimi  qeydə  alınmalıdır.
Beləliklə,  tat  dilində  işlənən terminlər  əsasında  aparılmış 
tədqiqat  göstərir  ki,  bu  dildə  terminlər  müəyyən  sahələrlə, 
xüsusən,  sənət-peşə  ilə  bağlı  olaraq  geniş  yayılmışdır  və  tat 
dilinin  xüsusi  leksik  qatı  kimi  diqqətə  layiqdir.  İndi  isə 
müxtəlif  sahələrlə  baxlı  terminləri  ümumi  şəkildə  nəzərdən 
keçirək.
Z oologiyaya 
aid  terminoloji  leksikanın  əsas  hissəsi  quş 
və  heyvan  adlarını  bildirir.  Bu  adlar  həm  terminoloji  vahidin 
quruluşu,  həm  əmələgəlmə  yolu,  həm  də  etimologiyasına  görə 
maraq  doğurur.  Ona  görə  də  bu  terminlərin  bir  qismi  üzərində
196

---