Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası qapaq, qazan, dopıı, aşsüzən, piti qabı, təndir, sərpıış, küp, bəqqa, kasa, saxsı stəkan, qəndqabı, aftafa, nimçə, nehrə, çalğa, badya, xeyrə, mətrət, çıraq, silbinc, oxana, lülə, çolə qəv, çolə qınq kiinq kınq tatların məişətində işlədilən əşyalardır. Onların adlarının bir qismi ümumiran mənşəli sözlərdir. Bəzi adlar isə Azərbaycan dilindən alınmadır. Bəzi dulusçuluq terminləri ilə bağlı təhlil verməyə çalışaq. Dığır-dığır - «nahamar», «kələkötür» mənasında dialektlərdə işlənir. Tat ləhcəsində bu söz dığır-dığır//düyür- diiyiir variantlarında geniş işlənir. Məs.: Parçarə dığır-dığır məni - «Parçanı dığır-dığır etmə» (Xaç.) Dulusçuluqda bəzi hallarda qabların səthinin nahamar şəkildə tələb olunmuşdur. Bəzi qabların spesifikasına uyğun olaraq, onların daxilində nahamarlıq yaradılmışdır. Məsələn, yağ çalmaq üçün istifadə olunan nehrənin daxilindən xüsusi düyünlər qoyulurdu ki, bu da yağalma prosesini sürətləndirmək məqsədi daşıyırdı. Nehrənin içi kələ-kötür olur. Bilmə//bülmə - «nəlbəki» mənasında. Məs.: Biilmə xurd bü. «Nəlbəki sındı». (Ab.). Şirəng «(səhəngdən balaca, kuzədən böyük) suqabı». Qağla «suqabı, balaca küpə». Burada qağ qədəli «kiçik» sözü ilə bağlıdır. Ləçə «sərnic». Tat dilində lə «küp», deməkdir, -çə kiçiltmə bildirən şəkilçidir. Bəqqə - «süd sağmaq üçün saxsı qab» (Q.). Qohumluq terminləri. Qohumluq terminləri ailənin inkişaf tarixi və nikah münasibətlərinin formalaşması prosesi ilə bağlıdır (256, 11; 301, 127). Şübhəsiz ki, qohumluq terminləri müxtəlif xalqların etnik mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Dilin qədim leksik 186 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası laylarından birini təşkil edən və əsas lüğət fonduna daxil olan qohumluq terminlərinin leksik-semantik xüsusiyyətlərinin təd qiqi bütövlükdə müəyyən dilin daşıyıısı olan bu və ya digər xalqın inkişaf tarixinin ayrı-ayrı cəhətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Habelə, konkret bir dilin qohumluq terminləri üzərində aparılan tarixi-etimoloji araşdırmalar həmin dilin və eləcə də, onun aid olduğu dil qrupunun ən qədim leksik qatlarına nüfuz etməyə, nəzəri ümumiləşdirmələr aparmağa şərait yaradır. Bu mənada tat dilində qohumluq terminlərinin inkişafı və formalaşmasının araşdırılması təkcə İran dilləri konteksti ilə məhdudlaşmır. Tarix boyunca tatların türkdilli azərbayanlıların əhatəsində və bilavasitə qonşuluğunda yaşaması onların dilindəki qohumluq terminlərinin müxtəlif təsirlərə məruz qalmasına və hibrid qohumluq terminlərinin işlənməsinə yol açmışdır. Qohumluq terminlərinin əksəriyyəti ümumiran mənşəlidir. Mö «ana», piyər «ata», kük «oğul», kilə «qız», bur or «qardaş», xuvar «bacı», el «uşaq», zatı «arvad», zatı bur or «qardşarvadı», şöxuvar «baldız», şöburar «qayın», xiisiir «qayınana», xiisürmərd «qayınata», dumbor «kürəkən», xuvargil «bacılıq», bocanaq «bacanaq», yeznə «yeznə», həvii «günü», şiivər «ər» arus əriis «gəlin hambocun «elti»« və s. Tat dilində qohumluq terminləri xarakterinə görə iki qrupa ayrılır: a) qan qohumluğu ilə bağlı terminlər; b) nikah qohumluğu ilə bağlı terminlər. Həmin qruplara aid bir neçə termini nəzərdən keçirək. a) Qan qohumluğu ilə bağlı terminlər. Bu tipli terminlərin əsas qismi İran dilləri ilə ümumilik təşkil edən sözlərdən ibarətdir. Müəyyən hallarda tat dilinin fonetik quruluşuna uyğun olaraq, səs əvəzlənmələri müşahidə edilir. Aşağıdakı nümunələrə diqqət edək: May//moy//mö «ana». Bu söz əksər İran dillərində 187 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası madər/modər ( dillərində də geniş yayılmışdır: tal. moe, semn. me və s. Piyar/piyər «ata». Müqayisə et: fars, pedər, tal. piə, tac. dial, padar, semn. pia (<*pitar). Bu sözdə də intervokal pozisiyada t/d ~ у əvəzlənməsi özünü göstərir. Burada postpozisiya mövqeyində r sonor samiti qorunmuşdur. Ümumiyyətlə, tat dilində, talış dilindən fərqli olaraq, söz sonunda r samitinin düşməsinə az rast gəlinir. Birar//buror//burvar «qardaş». Müq. et: fars, bəradər, tal. boə, tac. barodar, semn. bere (<*bratar). Xuvar//xuvər «bacı». Müq. et: fars, xahər, tal. hova, tac. xohar, semn. xuakar (<*xväkar). Sözdə a ~ u əvəzlənməsi tat dilinin Lahıc ləhcəsi üçün xüsusilə xarakterikdir (73, 9). Söz ortasında к samitinin zəifləməsi q/g-yə keçməsi və yerini diftonq səsə verməsi nəticəsində v samiti törəmişdir: xvakar > xukar > xuğar > xuar > xuvar//xuvər və s. Tat dilindəki formaya tacik di al ektl ərində də rast gəlmək olur (270, 210). Duxtər «qız» (Q., Qon. k.). Müq. et: fars, doxtər, tal. kinə, semn. dot(a). kürd, tac. duxtar və s. Bundan əlavə, tat dilində «qız» anlayışını bildirmək üçün lahıc ləhcəsində kilə sözündən də istifadə olunur. Məs.: Ye siyə sim kilə, isbi ru kilə, Bıbərdan avozgə bə Dəxər mənə. «Bir qara göz, ağ üzlü qız, Aparır yenə də Daxara məni» və s. Kuk//kük «oğul» (əksər şivələrdə). Həmin leksem onunla əlamətdardır ki, başqa İran dillərində onun analoquna rast gəlmirik. Həmin terminlərdən bir sıra mürəkkəb terminlər yaranmışdır. Şaquli istiqamətdə sıralanan qohumluq terminlərində kələ «böyük» sözündən istifadə olunur: kələmay//kələmoy//kələmö «nənə»; hərfən: böyük ana; 188 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|