Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
«qadın».
Bu şəkilçi digər İran dillərində müxtəlif fonetik
variantlarda: ir.
-
a n a
, əfqan,
-a n , -ə n
(a z ə n
«tikanlı»,
b u y ən
«iyli») (180, 149), osetin.
-
ə e n
( b ə e n d ə e n
«ip») (203, 636),
orta fars,
-a n
( O h r m a z d a n
«Urmuzdlu») (266, 73), soq.
-a n
(a r fz a n g a n
«çoxsaylı») (219, 436) şəklində işlənir.
-s tu n
şəkilçisi. Bu şəkilçi isimlərə əlavə olunaraq, məkan
məzmunlu sözlər əmələ gətirir:
G ü lü s ta n
«Gülüstan»,
q ə b r i s tu n
«qəbiristan»,
O ır q ız ıs tu n
«Qırğızıstan».
Digər İran dillərindən qədim fars dili və Avestada
-s ta n a ,
parf.
-s ta n , -e s ta n
şəklində işlənir (-
s ta n , - u s ta n )
və s. (282,
77).
- c a /-c ə
şəkilçisi vasitəsilə işarə əvəzliklərindən yer
zərfləri düzəlir. Məs.:
in c ə
«bura»,
u n c a
«ora» və s.
İran dillərində sözdüzəltmədə iştirak edən sözdüzəldici
sonşəkilçilərin müəyyən qismi müstəqil mənalı sözlərin
tədricən sözdüzəltmə formantına çevrilməsi nəticəsində əmələ
gəlmişdir.
Tat dilində düzəltmə
sözlərin əmələ gəlməsində
prefıkslərdən (önşəkilçilər) də istifadə olunur. Prefıks və ya
önqoşmalarının artırılması yolu ilə yaranan sözləri nəzərdən
keçirək.
ə
önqoşması vasitəsilə yaranan sözlər. Məs.:
ə d ü r ü
«yalandan»,
ə b ic i
«biclikdən»,
ə b ilin d i
«hündürlükdən»,
ə
p i ş i n ə
«günortadan»,
ə x u b i
«yaxşılıqdan» və s.
bə
önqoşması vasitəsilə yaranan sözlər. Məs.:
bə p iiş ö
«irəlidə, qabaqda»,
bə p i ş t
«arxada»,
bə h o m in
«yayda»,
bə
p o r i z
«payızda»,
bə x in ik i
«soyuqda» və s.
ve
önqoşması vasitəsilə yaranan sözlər. Məs.:
ve x u b i
«yaxşılıqla»,
ve z iiy i
«tezliklə»,
ve h ə lo li
«halallıqla»,
ve
q ə h r ə m o n i
«qəhrəmanlıqla»,
ve
n ə z d ik i
«yaxınlıqla»,
ve
q o h u m ə ti
«qohumluqla»,
ve z ih r i
«zorla, güclə»,
ve z ə r o fə ti
144
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
«zarafatla» və s.
- v a /- v e /- v ə /- v o
önqoşması vasitəsilə əmələ gələn sözlər.
Məs.:
v a ç a r x ıs ta n
«fırlanmaq»,
vəd o rcın
«itələmək»,
vəç ircm
«yığmaq»,
v ə r m o r a n
«qalxmaq»,
v ə ş m ə r d a n
«söymək»,
v o b ə r d a n
«yaymaq, açmaq»,
v o m u n d a n
«yorulmaq»,
v ə ş u n d a n
«yamamaq, qaytarmaq»,
vo d o ştcın
«götürmək» və s.
- d a /- d ə /- d iı
önqoşması ilə əmələ gələn sözlər. Məs.:
d a b a s ta n
«yapmaq»,
d a m ım d a n
«basmaq»,
d a r a fta n
«daxil
olmaq»,
d a x s u n d a n
«islatmaq»,
d ə n o h r a n
«salmaq»,
d ə h iş ta n
«girişmək», «bünövrəsini qoymaq»,
d iiş u n d a n
«qaynatmaq».
f i n - / f u -
prefıksi ilə əmələ gələn sözlər. Məs.:
f i d o ş t a n
«işlətmək»,
f i r m o r a n
«enmək, düşmək»,
fir m u n d a n
«aldatmaq»,
fi q ə r u n d a n
«dağıtmaq»,
f u r u x t a n
«satmaq» və s.
b i-
Bu önşəkilçi isimlərə qoşularaq,
əlamət və
keyfiyyətin yoxluğunu bildirən sifət əmələ gətirir. Məs.:
b in ə h r ə
«ayaqyalın»,
b is a v a d
«savadsız»,
b ih is a b
«bihesab».
Qədim İran dillərinə aid edilən önşəkilçilərindən
a-, an-,
h u -, d u ş -,
yeni İran dilləri dövründə feli önşəkilçilərdən
a-,
f r a - , g ii-, vi-, p a t i - ,
orta İran dilləri dövrünün əvvələrində artıq
istifadə edilməmişdir (305, 74). Bu fikri V.S.Rastorquyeva da
qeyd etmişdir (265, 67).
Tat dilində alınma şəkilçilər də sözdüzəltmədə iştirak
edir və yeni sözlər əmələ gətirir. Azərbaycan dilindən tat
dilinə daxil olan morfem və leksemlər də dilin özünə məxsus
qrammatik vahidlərlə yanaşı söz yaradıcılığında mühüm rol
oynayır. Tat dilində onlardan həm morfoloji (alınma
morfemlərdən), həm də sintaktik (alınma leksemlərdən) yolla
sözlərin yaradılmasında geniş istifadə olunur.
«Aydındır ki, şəkilçilər öz-özlüyündə abstrakt bir
mahiyyət daşıyan ünsürlərdən ibarət olduğu üçün, söz
vahidləri kimi bir dildən başqa dilə sərbəst bir şəkildə keçə
bilməz. Sözlərlə birlikdə keçən şəkilçilərin bəziləri isə yad dilə
145
Dostları ilə paylaş: |