Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
43 
da əsasən teofor adlardır və a llah ad larının bə ziləri se mit mənşəlidir.  S a t u n i 
(er. əv. XXIII əsr). Lu lubi ça rla rından birinin ad ı. Mənası indiyədək 
aydınlaşdırılmamışdır. Ehtimal ki, şu mercə sa ―ürək‖, Utu ―Günəş allahı‖ və ni 
―verdi‖, ―mü kafatlandırdı‖ sözlərindən ibarətdir. Ad ―Utu (allahı) ürək verdi‖ 
mənasındadır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
İ m a ş k u n (er. əv. XXII əsr). Lu lubilərdə bir çarın adı. Ehtimal ki, 
şumercə ama ―ana‖ (gü man ki, ilahə nəzərdə tutulur) və akkadca işkun ―ölçüb-
biçmişdir (yaradanda)‖ sözlərindəndir. 
 
 
 
 
 
İ. M. Dyakonov yazır ki, lu lubilərin  dilində kin, kinq sözü ―qala‖ 
mənasında idi (102,138). O bunu da qeyd edir ki,h ə min mənada “k in” sözü 
kasların (kassitlərin) dilində də vardı.”Kin”, “kinq‖ sözünün həm lulubilərdə, həm 
kassitlərdə olması onla rın etnik cəhətdən qohumluğuna işarə edən bir fa ktdır. 
Diqqəti cə lb edən cəhət ―kin‖ sözünün həm də ― kinq‖ (türk d illəri üçün səciyyəvi 
“nq” qovuşuq səsi ilə) formasın ın mövcud olmasıdır. Qeyd etmək lazımd ır ki, 
buryat-monqol dillərində ―çayın sıldırımlı hündür sahili‖, ―sıldırım qaya‖, ―yarğan‖ 
məna larında qanq sözü vardır (145,139). Danışıqda “qanq” sözünün qınq (qinq) 
formalarına düşməsi mü mkündür. Dağlıq Altayın toponimiyasında kanq (ay) ―dik 
qalxmış dağ‖ mənasındadır (148,202). Orxon türk runi yazılarında Kanq 
toponimin in adı çəkilir. Xalxa – monqolca qanq – ―sahildə sıldırım‖, ―çay sahili 
terras‖ deməkd ir. Orta Asiyada Sır-Dəryanın sıldırım sahilində Kanq qalası və 
onunla bağlı Kanqa əyaləti eranın əvvəllərindən məlu mdur. Bu adın İran dillərində 
k an ―qazımaq‖ (k anal sözü də bu sözlə bağlıd ır) sözü ilə bağlayan iranşünaslar 
səhv edirlə r. ― Kanal‖ sözündən də qala, ölkə adla rı yaranarmı? Qədim türk 
tayfalarından olan kəngərlər adlarını həmin Kanq toponimindən almışlar. Monqol 
dilində xyanqon (bu söz Çinin şima l-şərqində Xinqan dağ silsiləsin in adında əksini 
tapmışdır) –―dik ya mac‖, ―dik sahil‖, ―dağ qılıncı‖ sözü d ə vard ır. Qa la ların əsasən 
sıldırım yerlərdə tikilməsinə görə qanq, qinq sözü ―qala‖ mənasını kəsb edə bilər. 
V. İ. Abayev osetin dilində ―qala‖ mənasında qanax sözünü türkmənşəli hesab edir. 
Uyğularda erkən orta əsrlərdə Kinq Sun Ayak və Kinq-Daş xaqan adları məlu mdur 
(168,174,178). 
 
 
 
 
Azərbaycanlıların ulu 
əcdadlarından biri də kaslar, yaxud elmi ədəbiyyatda yazıld ığı kimi kassilərdir. Er. 
əv.II min illiyinin o rtalarından Assur mənbələrində kaşşu ( asur dilində “s”səsi 
“ş”ilə əvəzlən miş, “ş”səsi qoşalaşdırılmış və sonuna adlıq hal şəkilçisi “u” əlavə 
olunmuşdur) kimi qeyd olunan kaslar Kamal Balkana görə Mərkəzi Asiyadan 
gəlmişlə r (193, 48). 
 
Lu lubilə rin d ilindən yeganə Kiur – ―a llah‖ sözü 
mə lu mdur.Kassitlərdən bu söz Kuri kimid ir. Gü man ki, Kiur sözü ilə  qədim 
türklərdə Kuar – ― ild ırım allahı‖(22, II kitab, 34-cü fəsil) sözü eynid ir. 
 
 
 
 
Kasların etnik mənsibiyyəti müəyyən 
edilmə mişdir. Bu barədə mıvcud fikirləri yu xa rıda vermişik. On ların er. əv. V 
əsrdən adı çəkilən kaspilərlə qohumluğu güman edilir və yaln ız elam d ilində cəm 
bildirən ―p‖ şəkilç isinə görə hər ikisin in Ela m d il qrupuna mənsub olması göstərilir. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
44 
La kin e lə ilk ba xışda bu baxış inandırıc ı deyil. Əgər kasla r er.əv.II minillikdə 
Mərkə zi Asiyadan gəlmə o lması qəbul ed ilirsə, onla r er. əv. IIIminillikdə İranın 
indiki Xu zistan və Luristan bölgələrində dövlət qurumuna ma lik olan e la mlılarla 
necə qohum o la bilərd i?    
Kas adını daşıyanlar A zərbaycan ərazisində ən 
qədim türk mənşəli etnosdur.De məli, şumerlər, kutilə r və lulubelər nəzə rə 
alın mazsa, kaslar tarixdə adı çəkilən ən qədim türk etnosudur. Bunu kasların ş əxs 
adları da təsdiqləyir. Qeyd edilməlidir ki, kassitlərdə şəxs adları teofor ad lar idi: 
şəxs adlarında qəbilə allahlarının ad ları iştirak edird i.Kasların Babilistanda er.əv. 
1595- 1155-ci illərdə hakimiyyətdə olması ilə ə laqədar ola raq çar ad larında semit 
mənşəli akkad sözləri və Şu me r –Akkad allahla rın ın adları ə ksini tapma lı idi.Kas 
çarlarının b ir hissəsi isə akkad dilində idi.   
 
 
 
 
 
 
Ulamburiaş. Türkcə ulam – ― çapar‖, ― xəbər 
gətirən‖( 166, I, 589), ya xud ulam – ― daimi‖, ―hə mişə‖ ( 166, I, 519), ya xud da 
ulam – ―dayaq‖, ―dirək‖, ―a rxa‖, ―söykənəcək‖ (100, 608) və Buriaş allahının 
adındandır. Kasların I Burna – Buriaş və II Burna – Buriaş (er.əv.1375-1347) çar 
adları da məlu mdur. Qədim türklərdə geniş yayılmış, qurd totemi Mid iyada Buriaş 
( er.əv.848-cü il), ― Kitabi Dədə Qorqud‖da Baybura, Orta  Asiyada XIII əsrdə 
Buritay, orta əsrlərdə Buribaş (Xorasanda bir türk hakiminin ad ı, 36, 2 68) və 
b.adlarda öz əksini tapmışdır.‖ Ulam‖ ko mponenti kassit çarı Ulamxala (er.əv.XI 
əsr) .əxs adında da iştirak ed ir.Qədim türklərdə Ulam şəxs adı (100, 124) 
mə lu mdur. 
 
 
 
K a r a –X a r d a  ş. Türkcə k ara ―qara‖ 
və kardaş-―qardaş‖ sözlərindəndir. Antik müə llif  Kursiy Ruf Orta Asiyada Sır-
Dərya hövzələ rində yaşayan skiflə rin (sakla r nəzə rdə tutulur) Karta zis adlı çarının 
Makedoniyalı İsgəndərə qarşı çıxd ığını qeyd edir (Kursiy Ruf, VII,7,I). Mənbədə 
yunanca ―Kartazis‖ kimi verilmiş ad türkcə Kartaş və yunan dilində ―is‖ adlıq hal 
şəkilçisindən ibarətdir (yunan dilində  ―ş‖ səsi olmadığ ına görə müəllif onu ―z‖ səsi 
ilə  vermişdir). Orta əsrlə rdə ―kartaş‖, ―qardaş‖ sözünü əks etdirən türk şə xs adları 
mə lu mdur.  
 
K a d a ş m a n-Turqu. Türkcə kadaş (qardaş), ―qohum‖, 
―doğma‖, ―əziz‖, ―bir nəslə mənsub‖, manq-―bahadır‖ (81,110) və Turqu 
sözlərindəndir. Adın ikinci hissəsi olan ―Turqu‖, ehtimal ki, qədim türkcə turi, 
turu-“doğruçul‖, ―ədalətli‖ , ―düzgün‖ (ba x: L. Rasoni. Sur guelgues Categories de 
noms de Perken. ―Ural-Altaısche Sahrbücher‖, 34. Wiesbaden. 1953, s. 235) və 
qədim türkcə şahzadələ rə mə xsus ku titulundan (149,128), ya xud küü ―şan‖, 
―şöhrət‖ (bax: Л. Ю. Тугушева. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана. М., 
1991, С. 341) sözlərindən ibarətdir. Kassit çarların ın dördünün (iki Kadaş man-
Harbe və iki Kadaşman-En lil) adında da ―kadaş‖ sözü var. Türk dillərində ―qardaş‖ 
sözü qa-―qohum‖, ―qəbilə ü zvü‖ (100,399) və ―həmrəy‖ mənasında daş 
sözlərindən ibarətdir. 
 
 
K a d a ş m a n-H a r b e. Türkcə 
kadaş (qadaş), manq-“bahadır‖ və ―harbe‖ (elamlılarda Hurv i, kaslarda Harbe 
allah ad larından idi, 102, 134) sözlərindəndir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
K a n  d a  ş (Qandaş). Türkcə kan-―qan‖ 

---