Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
37 
267, 290, 302, 304). Ura rtu mənbələrində türkmənşəli Kuera i-Taşe, Tuarasi və b. 
toponimlə r və türkmənşəli şə xs adları da çə kilir. 
 
 
 
 
Bu barədə biz ― Qədim türklə r və Ermənistan‖ kitabında danışdığımıza 
görə təkrar etmirik. 
 
 
 
 
 
 
Urartu d ilində türkmənşəli sözlə rin o lması göstərir ki, u rartular bir 
türkmənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Bu etnos kutilər ola b ilərdi, başqa 
sözlə, urartu dilindəki türkmənşəli sözlər kutilərin dilindən mən imsəmələrdir. 
Ümu miyyətlə, belə mənimsəmələr Elam dilində də vardır: elamca ihşi “məşəl”, 
türkcə işıq; elamca ikə ―qardaş‖, türkcə əkə, aka; elamca kuti ―güdmək‖, 
―gözləmək‖, türkcə ―güdmək‖; elamca kik ―göy‖ türkcə gög, göy; elamca şak 
―uşaq‖, türkcə uşak və b. (misallar İ. M. Dyakonovun ―Языки Древней Передней 
Азии» kitabındadır). 
 
 
 
 
 
 
Qədim Şərq d illə rində türkmənşəli mən imsə mələ r Şu me r d ilindən də ola 
bilərd i. Manna və Mid iya teofor şə xs adlarının müəyyən hissəsinin Şu mer d ili 
əsasında izah olun ması göstərir ki, Cənubi A zərbaycan ərazisində yaşayan qədim 
tayfalara şumerlərin böyük mədəni təsiri olmuşdur.   
 
 
 
Kutilə rlə  əlaqədar o laraq bir məsələni də nəzə rdən qaçırmaq o lma z. Biz 
ehtimal ed irik ki, Van gölü hövzələrində urartulu larla yanaşı yaşamış kutilərin 
müəyyən hissəsi sonra indiki Ermənistan ərazisinə də keçmişdir. 
 
 
Yeri gəlmişkən onu da deyək ki, indiki Ermənistan ərazisində ermən ilə r 
köklü deyillər. Er. əv. VIII-VII əsrlərdə Urartu çarları bu əraziyə hərbi səfərlər 
etdikdə əhali Dağ ıstandillilə rdən (indiki udin lərin və qrızlıların-haputluların ulu 
əcdadları) və Göycə-Zəngəzur bölgələrində türkmənşəli tayfalardan ibarət idi. Bu 
barədə biz ―Qədim türklə r və Ermənistan‖ kitabımızda ya zmışıq. Hərbi əsirlər kimi 
erməni a ilələ rin i isə Ura rtu çarla rı indiki Ermən istan ərazisinə köçürmüşdülər. 
―Erməni‖ və ―hay‖ adları etnik adlar deyillər. Tarixşünaslıqda deyilir ki, indiki 
ermənilərin ulu əcdadları e r. əv. XII əsrdə Ba lkan ö lkəsindən Kiçik Asiyaya 
gəlmişlə r. ― Erməni‖  adı Kiçik Asiyada er. əv. ikinci min illiyin əvvəllərində (Asur 
çarı Narams inin çarlığı dövründə), adı çəkilən Arma əyalətinin, ―hay‖ adı isə er. əv. 
XIV əsrdən xet mənbələrində çəkilən Hayasa əyalətinin adla rı ilə bağlıd ır. De məli, 
Arma  və Hyasa adlı əyalətlə r ermənilər Ba lkandan gəlmə mişdən əvvəl vardı. 
Ermənilərin əsl etnik ad ları ―friq‖ (triq adının qədim yunanca yazılışı) olmuşdur. 
Əgər kutilərin Altay məşəli o lması sübut olunsa, onda Ermən istan ərazisindən 
qovulmuş azərbaycanlıların u lu əcdadların ın hələ er. əv. II minillikdən etibarən 
oralarda yaşaması nəticəsi alınacaqdır. 
 
 
 
 
 
3. Kutilərdə bə zi şəxs adla rın ın türkmənşəli olması. Cənubi A zərbaycan 
ərazisində kutilərin, lulubilərin, kassitlərin (kasların), daha sonra mannaların və 
madayların şəxs adlarının mənalarını üzə çıxarmaq ço x çətindir. Bunun bir neçə 
səbəbi vardır. Əvvələn, bu atnoslarda ş əxs adların ın bur qrupunun kökləri qədim 
şumerlərlə bağlıd ır. Şu merlərin şəxs adları isə semit mənşəli akkad adları ilə 
qarışmışdır. İkincisi, şu mer və akkad mənşəli şəxs adları əsasən teofor adlar id i, 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
38 
yəni qəbilə a llahlarının ad ları ş ə xs adlarının bir ko mponentini təşkil edirdi. 
Ümu miyyətlə, qədim qəbilələrdə d ini görüşlərdə fərdlərlə qəbilə allahları arasında 
münasibətlərin aspekti, bu əlaqənin əq idələrdə və inamlarda əksin itapman ın 
mah iyyəti etnoqrafiya elmində mübahisəli məsələ lərdəndir. Bə zi tədqiqatçılar bu 
əlaqəni hakim ilə qul, yaxud ata ilə oğul arasındakı münasibətlər kimi təsəvvür 
edirlə r. Qəbilə a llahları qəbilənin və a ilələ rin h imayəçiləri sayıldığına görə 
uşaqlara advermədə allah adları əksini tapmalı idi. Teofor adlar belə yaranırdı. Bu 
adların yaran ma motivi, şübhəsiz, ilahin in ( allahın) tərifi, uşağın doğulması üçün 
onun təşəkkür, uşağın sağlam o lması və təhlükəsizliy i üçün yalvarış və s.ola 
bilərd i.Qədim insanlar sağlamlığı, təhlükəsizliyi və ailə səadətini fövqəltəbii 
qüvvələrin işi sayırd ılar; yaxşı ruhlar insanların keşikçiləri hesab edilirdi.Əksinə, 
körpənin ölməsi, xəstəliklər, gündəlik həyatda uğursuzluqlar qəbilə allahların ın 
himayəsizliy i ilə izah olunurdu. 
 
 
 
 
 
Deyilənlərdən aydın olur ki, teofor adla r iki h iss ədən ibarət olma lı id i: 
allah ın adı və bu allaha təşəkkür, yalvarış, xah iş və s.bildirən söz. Ona görə də 
adların b ir ko mponentini təşkil edən bu söz şəxs adını daşıyanın mənsub olduğu 
etnosun dilində olma lı id i.Teofor adlarda b izi məhz hə min sözlər 
maraqlandırır.Məsələn, şumerlərdə Utu – man –sum ― Utu ( allah ı) mənə ( onu, 
yəni körpəni) verdi‖; Nanna – man –sum ― Nanna (ilahəsi) mənə ( onu) verdi‖; 
Nanna –man-ba ― Nanna ( ilahəsi) mənə ( onu) bağəşladı‖; Nanna –qat –il ― Nanna, 
mən yaşayacağam‖ ( körpənin d ilindən Nanna ilahəsinə rica ); Nanna –zi – mu 
― Nanna həyatımd ır‖; Anna-bi –duq ― Göydə o yaxşıdır‖, Ur –Suen ―Suen 
( allahına) sitayiş edən‖; Amar Suen ― Suen ( allah ının) balası‖ ( uşağa ad verən ata 
–anasının dilində); akkad larda Anna Sin – luş-telik ― Qoy mən Sin ( ilahəsinə) 
ibadət edim‖; Aşşurbanapal ― Aşşur ( a llah ı) varis yaradır‖; Danili ― A llah ım 
qüvvətlidir‖; İli – İşkul ― Allah ölçüb –biçmişdir ( körpəni verəndə)‖; Rim-Sin 
― Suen (Sin) allahın ökü zü‖; Nur-Adad  ― Adad ( allahın ın) nuru‖, İbbi –Sin ― Sin 
( Suen ( allahı) ad verib‖və s. 
 
 
 
 
 
 
Teofor şəxs adları başqa yolla da yaranırdı: qəbilə allahları həm də ― çar‖, 
― hakim‖ mənalarında işlənird i, çünki hakimlər qəbilə allah larının ad larını qəbul 
edirdilər. Bu, qəbilə başçısının hə m də kahin olması ilə ə laqədar idi. Məsələn 
Şumerdə Namtar allah ının adı ilə Ur –Nammu  şəxs adı vardı ki, tədqiqatçılara görə 
― Nam (allah ı) nəzərdə tutulan‖ mənasını verird i. 
 
 
 
Şumerlərdə An, Ea, Enlil, Ki, Utu, Ninni, İnnana, Hu ma (sonuncusunun 
Altay mənşəli Umay, Hu may ilahəsinin adı ilə eyniliyi d iqqəti cəlb ed ir) Zuən, Şa r 
(Şu merin Umma şəhərinin allahı),lulubilərdə və kaslarda Harbe, Kiur ( qədim 
türklərdə Kuar allahı ilə eyniliy i d iqqəti cəlb edir) və b.allahların ad ları ilə bağlı 
çoxlu şəxs adları məlu mdur.Lakin çar I Sarqonun (er.əv. 2369- 2314) vaxtında 
akkad lar Şu meri işğal etdikdən sonra semit mənşəli a llah adları ilə Altay-türk 
mənşəli allah adla rı qarışmışdır.Məsələn, mənşəcə Şu mer mənşəli Zuen ― Günəş və 
Ay allahı‖n ın adı akkad d ilində ― Sin‖ formasına düşmüş və şəxs adlarında əksini 

---