Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
28 
Bakıda  bu  yaxında  rus  dilində  çap  olun muş  ―Xəzər  ətrafında  min illiklər‖  (95) 
əsərinin  adından  belə  qənaətə  gəlmək  olard ı  ki,  nəhayət,  deyəsən  türklərin 
minilliklər  tarixin i  o xuyacayıq.  Be lə  olmad ı,  sən  demə,  kitabın  adı  yalnız  rekla m 
imiş.  Əsərin əvvəlində deyilir ki, er. əv.  III əsrdə  Böyük Səhrada  (qərbdə  Karpat 
dağlarından  şərqdə  Çinə  qədərki  ərazi  nəzərdə  tutulur)  ―qədim  köçərilər  türklərlə 
əvəz olundu‖ (95,3). Deməli, er. əv.  III əsrə qədər bu böyük ərazidə türk yo xdur, 
türk olmayan  köçərilər var.  Bəs bu boyda nəhəng ərazidə ―qədim  köçəriləri‖ əvəz 
edən türklər haradan gəlib ç ıxd ılar?  Ha lbuki  1970-c i  ildə A. Qimu lyovun ―Böyük 
Səhra‖ adlandırd ığı əra zin in bir h iss əsi olan Qa za xıstanda,İssık-Göl ya xınlığında er. 
əv.  V əsrə aid qəbirdən  iki sətirlik türk runi yazısı tapılmış  (amma  V.  V.  Barto ld 
yazırdı  ki,  türklər  runi  yazın ı  Orta  Asiya  uranlılarından  mənimsəyiblər  70,199; 
soruşan  yoxdur  ki,  er.  əv.  V  əsrdə  iranlıların  runi  yazısı  vardısa,  Əhəmənilər 
dövlətinin şahları əməllərini  mixi əlifba ilə nəyə görə yazdırırdılar?) və elə sovet 
türkoloqları tərəfindən oxun muşdur. Kimə inanaq,  Lev  Qu milyova, yo xsa  iki  min  
beş yüz  il  bundan  qabağa  aid  türk  runi  yazısına?  Əs ərinin  bir  yerində  o  yazır  ki, 
―İran  və  Turan  arilərə  (farsların  ulu  əcdadlarına-Q.  Q.)  yaxın  qohum  tayfalar 
tərəfindən  məskun id i‖ (95,56). Aydın oldu ki, qədim türklərin Turan ölkəsi guya 
arilərin ölkəsi imiş! Daha sonra deyilir ki, ―qədim a llahlara  s ədaqəti saxla mış bütün 
arilər  turanla r,  Zə rdüşt  tərəfdarları  isə  iranlıla r  oldula r‖  (95,57).  De mə li,  turanlar 
qədim  a llah larına  sadiq  o lan  qədim  farslard ır.  Orta   Asiyada  er.  əv.  III  əsrdən 
yaranmış  türk  Kuşan  imperiyası  haqqında  yazılır  ki,  onlar  Şimal -İran  tayfaları 
idilər  (95,109).  Deyilir  ki,  indiki  ―farsla rın  b ir  h iss əsi  sakların  və  mid iyalıla rın 
sonrakı nəsilləridir‖  (95,131). Sonra da  L. Qu milyovun  əsərində yeni bir ―kəşf‖lə 
üzləşirik:  eranın  əvvəllərində  Şimali  Qafqazda  və  sonra  Albaniyada  məlu m  türk 
sabarlar  (sabirlə r)  türklə r  yo x,  sa modiylərd ir  (95,136).  Sa modiylə r  kimlərd ir?  
İndiki Arxangelsk, Tü men, To msk, Krasnoyarsk və b. rus əyalətlərindəyaşayan və 
cəmi 34 min nəfə rdən ibarət nenlər (“nenes”, “iqanasan” “selk up” da adlanırlar).
 
Biz  burada  L.  Qu milyovun  qədim  türk  etnosları  haqqında  fikirlərinin  
təhlilini  vermə k  fikrində  deyilik.  Onun  yazdıqları  türklərin  qədim  tarixindən 
xəbərsizlə r üçün tapıntı görünə bilər.  La kin   L.  Qu milyovu qına maq olma z;   o ed ə 
bilməd iyin i edə bilmə zdə, çünki onun özüdə türklərin qədim tarixi haqqında saxta 
konsepsiyaların  caynağında  id i.  Burada  qədim  türk  etnoslarının   eradan  əvvəlki 
minilliklərdə  yaşadıqları  əra zilərin  koordinatla rını  müəyyənləşdirmə k  və  bu 
etnosların tarixini hətta  xülasə şəklində vermək  imkanı yo xdur. Türkiyə tarixçiləri 
türklərin qədim tarixin in tədqiqi sahəsində böyük iş görmüşlər, lakin onlar da tarixi 
həqiqəti  tam  aşkarlaya  bilmə mişlər.  Məsələn,  Rə fiq  Özdək  də  ―Türkün  qızıl 
kitabı‖nda  (Bakı,  1991)  Şərq i  Hun  dövlətini  (er.  əv.  III-I  əsrlər)  ilk  Böyük  türk 
imperatorluğu  adlandırır.  Lakin  tam  əsasla  demək  olar  ki,  Mərkəzi  Asiya,  Altay, 
Cənubi  Sib ir,  Qa za xıstan,  Orta   Asiya    və  Ön  Asiyanın  müəyyən  əraziləri  Altay 
xalq larının  u lu  əcdadlarının  məskənid ir.  Nə  vaxtsa  tarixi  həqiqət  üzə  çıxacaq  və 
eradan  əvvəl  I  minillikdə  Şə rqi  Avropada,  Sibirdə,  Altayda,  Mərkə zi  və  Orta 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
29 
Asiyada,  Manna  və  Midiyada  qədim  türklərin  tarixin i  əks  etdirən  arxeolo ji 
tapıntıların-dünyanın  ən  böyük  mu zeylərini  bəzəyən  qiy mətli  eksponatların  türk 
yaradıcıları aşkar olacaqdır.  
 
 
 
 
 
İrandilli  xalq lar  er.  əv.  II  minilliyin  ortalarında  Cənubi  Şərq i  Avropadan 
Şərqdə hərəkət etmiş və Orta Asiyada qədim türklərin ərazisin in bir hissəsini zəbt 
etmişlər.  Böyük  mütəfəkkir  Biruni  yazır  ki,  er.  əv.  1200-cü  ildə  farslar  indiki 
Xarə zm  ə ra zisinə  gəlib  məskunlaş mış  və  Türk  çarlığını  özünə  tabe  etmişlər 
(170,10).  Bundan  sonra  Orta  Asiyanın  bu  hiss əsi  Ariazem  ―Arilərin  ərazisi‖ 
adlanmış  və  bu  ad  zaman  keçdikcə  əvvəlinə  ―h‖  səsi  əlavə  olunmaqla  Harəzm  
(Xarə zm)  formasına  düşmüşdür.  ―Avesta‖da  bu  ərazi  ―Arianvəc‖,  yəni  ―Arilə rin 
düzənliy i‖  adlan mışdır  (170,11).  İran-Tu ran  müharibələri,  arilərin  türklərlə 
(turlarla) mübarizə tarixi də bu hadisədən sonra başlanmışdır. S. P. Tolstov yazır ki, 
Orta  Asiyada  yaşayan  saklar-massagetlər  (lakin   o  bu  etnosları  İrandilli  sayır) 
farsların  qatı  düşmənlə ri  idi  (170,55).  Əslində  isə  bu  düşmənçilik  türk-a ri 
düşmənçiliyi  idi.Orta Asiyadan arilərin bir h issəsi Hind istana getmiş, digər hissəsi 
orada məskunlaş mış (müasir tac iklərin və əfqanla rın ulu əcdadları), üçüncü hiss əsi-
farsların  əcdadları  isə  İran  yaylasına-qədim  türklərin  (mannaların,  madayların  və 
kasların)  ölkəsinə  keçmişlər.  Onların  əsas  hissəsi  indiki  fars  əyalətində 
məskunlaş mış,  a z  hiss əsi-indiki  kü rdlərin,  talışların,  gilə klə rin,  mardla rın,  tatla rın 
və  b.  u lu  əcdadları  İran   Kü rdüstanında  və  Xə zərin  cənub  sahillərində  (talışların 
həm İranda, hə m Şima li A zərbaycanda indi məskun olduqları əra zilərdə) yaşamağa 
başlamışlar. 
 
 
 
 
 
 
 
De mə li, farslar İran  yaylasına gəldikdə ora larda art ıq qədim türk etnosları-
mannala r, madaylar, kaslar və onların tərkib h issələri olan tayfa lar yaşayırdılar. 
 
Xülasə,  azərbaycanlıların  etnogenezi  problemin in  indiki  vəziyyəti  ilə 
tanışlıq göstərir ki, hakim konsepsiya bu problemin həlli üçün qəti yaramır, əksinə, 
işi çətinləşdirir.  Bu konsepsiya bir sıra suallara cavab vere bilmir. 128 illik Mid iya 
çarlığı ərzində ―İrandilli‖ Maday  xalqı (əslində bu  xalq  aşağıda deyəcəyimiz kimi 
İrandilli 
yo x, 
türkdilli 
idi) 
yaran mamışdısa 
Manna 
xalqın ı 
necə 
assimilyasiyaetmişdir?  ―İrandilli‖  atropatenlilər  və  ―Dağıstandilli‖  albanlar  qısa 
vaxtda-XI-XIII  əsrlərdə  dillərini  necə  itirmişlər?  Əgər  bu  iki  xa lq  belə  prosesə 
mey lli  idilərsə,  nəyə  görə  ondan  qabaq  farslaşma mış  və  ərəbləşmə mişlər?  Köçəri 
maldar  oğuzlar  cənubda  və  şimalda  tarixləri  minilliklər  və  əsrlərlə  ölçü lən 
şəhərlərin  əhalisinin  d ilini  hansı  proses  əsasında  dəyişdirib  tamamilə  yo x 
etmişlər?Belə sualları ço x qoymaq o lar.     
 
 
 
 
Biz  xalqımızın  mənşəyi  haqqında  Azərbaycan  tarixşünaslığında  özünə 
möhkəm yer eləmiş konsepsiyanın əsas müddəaları  ilə o xucunu tanış etdik. Aydın 
göründü  ki,  tarixşünaslıqda  xalq ımızın  mənşəyi  haqqında  mövcud  baxışların  heç 
biri  konkret  fakt lara  əsaslanmadığ ına  görə  obyektiv  həqiqəti  əks  etdirmir. 
Ehtimalların   obyektiv  həqiqət  sayılması  doq matizmd ir.  Bu   konsepsiyadan 
aşağıdakı  nəticələr  alın ır:  1)  A zərbaycan  türk  dili  XII-XIII  əsrlərdən  sonra 

---