downloaded from KitabYurdu.az
121
(yəni ermənilərdən) ли проис ходит, или о т аборигенов, бывших в стране бо
него, о чем повествуют древние сказания‖ (23, I, 21). Bu məlu mat “ölkədə
ermənilərə qədər aborigenlər” ifadəsi yu xarıdakı fikrimizi aydınlaşdırır. Erməni
tarixçisi Mo isey Xorenasi Ermən istanda çarlıq etmiş çarların adlarını qədim
ermənicə be lə verir: Pa ruyr (müəllif yazır ki, o, Skaordinin oğludur v ə
Ermənistanda hakimiyyətə Midiya ça rı Arbak tərəfindən təyin edilmişdir), Hraçeay,
Parauas, Paçuiyc, Kornak, Panos, Haykak II, Ervand, Tiqran (23, I, 21) və b.Qədim
erməni dilinin xüsusiyyətlərinə görə təhrifə məru z qaldıq larından Paruyr, Kornak
və Parauas adlarından başqa qalanların ın əsl formala rın ı bərpa et mək və
aydınlaşdırmaq çətindir. Paruyr şəxs adı haqqında yuxarıda demişik. Korna k adı
türkcə kur – ―möhkəm‖, ―cəsur‖, ―səbatlı‖ (ər) (166, II, 106) və ınak – ―dost‖
sözündən ibarətdir. Parauas şəxs adı bizcə Barayaş, yaxud Borayaş kimi bərpa
edilə bilər və gü man ki, börü – ―canavar‖, ―qurd‖ və eş – ―dost‖ sözlərindən ibarət
olmaqla Midiyada Buriaş şəxs adı ilə eynidir. Göstərilən adların türkmənşəli
olması N.Y.Marrın belə bir fikri ilə təsdiqlənir ki, Ermən istanın bir bölgəsində
saklar məskunlaşmışdıla r (132, V, 195). Erməni tarixç isi Q. Kapanasyan açıq yazır
ki, Hayasa ölkəsinin cənubunda və cənub şərqində hərəkatın başında saklar
dururdular (III, 150).
Sakların digər hissəsi Şimali Azərbaycan ərazisində yaşayırdı. İndiki
coğrafi koordinatlarla göstərilsə, burada saklar Şəki, Şakaşen, Sisakan və Arsak
bölgələrində məskun id ilər. Oxucu diqqət yetirsə görər ki, bu toponimlərin
dördündə də Sak, Şak etnonimi əks olun muşdur.
1. Ş ə k i. Burada hələ II əsr müəllifi Ptolemey Osika adlı şəhər qeyd
etmişdir (V, XI, 4). Tədqiqatçılar bu adı Şəki adının təhrifi hesab edirlər. Daha
sonra III əsrə a id parfiya dilindəki mənbədə bu bölgədə Sukn (103), ― VII əsr
Erməni coğrafiyası‖nda Sekan (19), VI əsrə mənsub mənbədə Şəki, IX-X əsr ərəb
coğrafiyaçılarının əsərlərində Şəkkan toponimləri çəkilir ki, bütün bunlar indiki
Şəki adın ın təhrif fo rmalarıdır.
2. S a k a s e n a . I əsr müəllifi Strabon Kürdən cənubdakı ə ra zidə
Sakasena əyalətinin adın ı çəkir. Alban tarixç isi Musa Kalan katlının əsərindən
aydın olur ki, həmin Sakasena indiki Gəncə bölgəsidir, çünki o, Gəncə şəhərinin
Şakaşendə yerləşdiyini yazır (22, II kitab, 23-cü fəsil). Onu da deyək ki, bu
əyalətin sakları ―sakesin‖ adı ilə er. əv. IV əsrdən məlu mdur. II əsr müəllifi Flav iy
Arrian yazır ki, sakesinlər və albanlar İran ordusunun tərkibində sağ cinahda
İskəndərə qarşı döyüşlərdə iştirak edirdilər (Arrian, III, 84). Oxucu yəqin hiss etdi
ki, Strabon ―Sakasen‖ adında iki toponim qeyd edir: biri Atropatenanın, dig əri
Albaniyanın ərazisində. Qeyd edilməlidir ki, mənbələrdə üçüncü Sakasena indiki
Türkiyənin şərqində çəkilir (191, 177). Bu faktın aşağıdakı qiy mətli cəhəti var.
Azərbaycan tarixşünaslığında deyilir ki, Sa kasena ―Saka‖ etnonimind ən və yer
mənasında İran mənşəli “şayana” sözündən (bu fikri keçən əsrin a xırla rında alman
şərqşünası Hubşman ortaya atmış, sonra İ.M.Dyakonov mənimsəmiş, tarixçilərimiz
downloaded from KitabYurdu.az
122
də tapıntı kimi əsərlərinə salmışlar) yaran mışdır, başqa sözlə guya toponimin
sonluğu ―şauana‖nın fonetik ş əkli o lan ―şen”dən ibarətdir (102, 251). Erməni
tarixçiləri bundan bərk yapışır və “şen” sözünü ermənilərin qədimdə Gəncə
bölgəsində yaşadığını göstərən fakt kimi qələmə verirlər. Lakin ‖Sakasena‖
toponimin in Albaniyada, Atropatenada və həm də Kiç ik Asiyada (Qarsda) olması
(191, 177) göstərir ki, bu adda nə İran mənşəli “şauana”, nə də ermən icə “şen”
sözü ola bilməz. Əslində Y.B.Yusifovun haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, Sakasen
(sondakı “a” səsini yunanca Strabon əlavə etmişdir) toponimdəki “sen” sözü
türkcə “şin” sözünün fonetik şəklidir (186, 25, 35). Həqiqətən də bir sıra türk
tayfa adlarında sin, şin, çin sözləri vard ır: A lşın, Bulqasın, Kabukşın və s. (bax: 85).
Türkmənşəli Quqar tayfasının ad ı ilə başqırdlarda bir tayfa indi də Kuqarsin
adlanır. Xəzərlərdə iki şəhərin Sarişin və Saksin ad lan ması məlu mdur. Cənubi
Azərbaycan ərazisində Üskiyə maha lında Macarşin (macar etnonimindən və -sin, -
şin şəkilçisindən), Xuvarlı mahalında Avarsin (avar etnonimindən və -sin
şəkilçisindən) adlı kəndlər vardır. II əsr müəllifi Arrian da bu Sakesenalıları məhz
―Sakesin‖,
Bə lazuri Şa kşin kimi ya zmışdır. De mə li, Sakesin toponimi
oralarda məskunlaş mış sakların ö z dillərində yaran mış addır və əsl forması Sa kasin,
yaxud Şakaşindir.
Sakların bu hissəsinin – sakaşinlərin azərbaycanlıların etnogenizində
mühü m ro lu onunla izah olunur ki, yu xarıda deyildiyi kimi, Gəncə toponimi məhz
bu əyalətdə yaranmışdı. Yu xarıda biz digər Gəncənin Cənubi Azərbaycan
ərazisində, Sakada yerləşdiyin i demişik.
Ümu miyyətlə, Orta Asiya, Qazaxıstan və Azərbaycan türklərinin
etnogenezində sakla rın ro lu məsələsi xüsusi tədqiqat mövzusudur. Nə zə rdə
tutulmalıd ır ki, oda sitayiş üçün məbəd tikilməsi İran xalqları (taciklər, əfqanlar,
osetinlər, farsla r, kürd lər və b.) üçün səciyyəvi deyildi, onlar atəşpərəst olma mışlar.
Bu ibtidai din formasını A zərbaycana saklar gətirmişdilər. Cənubi Azərbaycan
ərazisində Gəncə şəhərində baş Od məbədin in mövcud olması da bununla əlaqədar
idi.
3. Sisakanda (Zəngəzurda) yaşayan saklar tarixi ədəbiyyatda sisaklar
adlanırlar, çünki indi ço x h iss əsi Ermənistanın, az h issəsi Azərbaycanın
tərkib ində olan Zəngəzur mahalı ―A lban tarixi‖ndə Sisakan (Sisakan toponimin i ilk
dəfə Suriya müəllifi Za xa riy Ritor 554-cü ildə çəkmişdir (56) və V əsr erməni
mənbələ rində Syuni adı ilə məlu mdur. ― VII əsr Erməni coğrafiyası‖nda da bu
toponim Sisakan kimi yazılır. Sisakan erkən orta əsrlə rdə Albaniya tarixində böyük
rol oynamışdır, çünki buranın öz müstəqil çar sülaləsi vardı. Ona görə əvvəlcə
onun tarixinə qısaca nəzə r salaq.
Sisakan adın ın sak etnonimin i əks etdirdiyin i vaxtilə N. Y. Marr yazmışdır
(132, V, 270). Lakin saklar İrandillilər sayılsalar da e rməni tarixç iləri binadan
Sisakanı ermən i əyaləti sayır və deməli, onun çarlarının da etnik mənsubiyyətcə
erməni olduğunu yazırlar. Azə rbaycanlı tədqiqatçıla rımız bu sa xtakarlığa qarşı
Dostları ilə paylaş: |