downloaded from KitabYurdu.az
117
Şaxtı (şak etnonimindən və -tı (-lı) şəkilçisindən), özbəklərdə Şakay və Şekey,
qırğızlarda Sake və Saka, türkmənlərdə Şaklar və Sakar (sak etnonimindən və ər-
―kişi‖, ―igid‖, ―döyüşçü‖ sözündən), noqaylarda Şaukay, xakaslarda Sakay və
Saqay, Altay türklə rində Sak ait (saka və cə m bildirən –it şəkilçisindən) və Saqal
(sak etnonimindən və el – ―tayfa‖ sözündən və s.(bax: 85). Bundan
əlavə,yakutların etnik adının Saxa (―Saka”nın fonetik forması), Xakas etnonimin in
Sak as (Sak etnonimindən və -as şəkilçisindən, məsələn çuvaş, türkəş, kulas türk
etnonimlə rində olduğu kimi) adından ibarət olması da nəzə rə a lın ma lıdır.
Sakların türkmənşəli o lduğunu göstərən üçüncü
fakt – Tatarıstanda, Azərbaycanda, İranda və Türkiyədə Şəki ad lı yaşayış
məntəqələrinin mövcud olmasıdır. İndi Ermən istana aid olan Sisyan rayonunda
keçmişdə azərbaycanlıların yaşadıqları bir kənd də Şəki adlanırdı. Həmin Şəki
Alban əyaləti Sisakanın mərkə zi kimi VIII əsrdən mə lu m olan Şəki qalasının adı
ilə bağlı id i.
Sakların türkmənşəli etnos olduğunu göstərən
bir fakt da onların qədimdə spesifik papaq qoymalarıdır.
Er. əvvəl 521-c i ilə mənsub Bisütün qaya
yazısında və Herodotun əsərində saklar ―şiş papaqlı‖ lar adlandırılır: onların
kişiləri keçdən tikilən, dik dayanan, konusvari hündür papaqlar qoyurdular. Belə
papaq növü məhz türk xalq larında mövcud olmuşdur. (Mənbələrdə qeyd olunur ki,
Babək ucu şiş xə z papaq qoyurdu). Qədim türk – bolqarla rda bu papaq növü tumak ,
yaxud çabak adlanırdı (85). Qaza xıstan tarixində yazılır ki, orta əsrlə rdə qa za xlar
şişuclu, tumak adlanan papaq, yayda is ə şişuclu ağ rəngli nazik keçədən kalpak
qoyurdular (33,183).
Maraqlıd ır ki, XIV əsrə aid ―Əcaib -
əd- dünya‖ adlı bir mənbədə Gəncə şəhərində cavanların şişuclu keçə papaq
qoymaları qeyd olunmuşdur (Bax: И. Д. Михлу хо- Маклай. Географическое
сочинение XIV в. на персидском языке. Уч. Записки Ин- та Востоковедения,
том IX, 1954, с. 208). Ümu miyyətlə, keçə düzəltmək adəti türkmənşəlid ir. Altayda
er.əv. I min illiyə aid kurqanla rda keçə qalıqla rı tapılmışdır. İ. M. Dya konov
yazmışdır ki, er. əv. III minillikdə Mid iya ərazisində keçə papaq qoyurdular (102,
364).
Bir sıra antropoloqlar (T.A. Trofimova,
V.V.Gin zburq və b.) Orta Asiyada arxeo loji qa zınt ıla r nəticəsində tapılmış er. əv.
VIII – V əsrlərə a id sak kəllə ske letlərində monqoloid irqə mə xsus nişanələr aşkar
etmişlər (bax: 85). Monqoloid xüsusiyyətlər, əlbəttə, İrandilli əhaliyə aid ola
bilmə zd i.
De mə li, sakla rın türkmənşəli etnos
olmasına heç bir şübhə qalmır. Onları İrandilli (farsdilli) sayan tədqiqatçılar və
onları müdafiə edən azərbaycanlı alimlərimiz, o sıradan onlara qoşulmuş bioloq
Rəbiyyə Qasımova yanılırlar.
İndi biz q ısaca Cənubi Azərbaycan
ərazisində saklar haqqında danışacağıq.
Er. əv.
VII əsrə aid bir asur
mənbəsində Manna ərazisində Sa ka adlı bir etnos qeyd olunur (88, 84). Bundan
təxminən 200 il sonra Herodot İran dövlətinin X, XI və XIV əyalət lərində sakların
yaşadığını yazır. Bu əyalətlərdə yaşayan sakların hamısı şimaldan gələnlər deyildi.
downloaded from KitabYurdu.az
118
Məsələn, İranın XIV əyalət i Orta Asiyanın müəyyən hissəsini əhatə edirdi
(Herodot, II, 23). De məli, bu əyalətdəki sakla r e lə binadan Orta Asiyada
yaşayanlar id ilər. M idiya ərazisinə saklar cənub-şərqdən, yəni Orta Asiyadan da
gələ bilərd ilə r. Mid iyalıla rın sakları Orta Asiyadan Midiya dövləti əra zisinə
köçürməsi də məlu mdur. Midiyanın Orta Asiyadakı əyalətlərinə er. əv. 550-ci ildən
sonra əhəmənilə r yiyə lən mişdilər. Er. əv. V əsrdə yaşamış Ktesiy yazır ki,
Əhəmənilər sülaləsin in banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları İrana tabe idi. İran
ordusunda saklar da vardı. Kirin Babilistanı tutması ş ərəfinə təşkil edilmiş atçapma
yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısında İran ın
tabeliyindən çıxmış Orta Asiya xa lqla rı (Ma rquş, yəni Marq iana, Sataquş,
Parfiyanlar və b.) ilə yanaşı, saklar qeyd olunmuşdur. La kin biz Orta Asiya sakları
haqqında danışmayacağıq.
Herodotun qeyd etdiyi XI
əyalət indi Şimali Azərbaycana aid olan ərazinin müəyyən hissəsini – Kürlə Araz
birləşdikdən sonra Xəzə rədək olan hiss ədən cənubdakı əra zini də əhatə edirdi.
La kin bu əra zi tarixən Mannaya, sonra Midiyaya, e r. əv. 550-c i ildən 331-c i ilədək
İran Əhəmənilər dövlətinə, bu dövlət Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tarmar
edildikdən sonra isə Atropatenaya mənsub olmuşdur. Bu əyalətin coğra fi
koordinatları dəqiq liy i ilə məlu m o lmasa da ehtimal ki, oraya Xəzər dənizin in
cənub – qərb sahillə ri də da xil id i. Herodot məhz burada başqa tayfalarla –
pantimat,pavsik və doreytilərlə yanaşı, sakla rın yaşadığını ya zmışdır.
Qədim mənbələrindən aydın olur ki,
bu əyalətdə saklar iki maha lda məskun idilə r: Sa kasində və Balasakanda.
Strabon (I əsr) Atropatena ərazisində
Sakasena adlı əyalətin adın ı qeyd edir (Strabon, XI, 7, 2). Bu ad saka etnonimind ən
və türkcə mənsubiyyət bildirən sin (ç in, şin) ş əkilç isindən ibarətdir. Hə min
Sakasena (əslində Sa kaşin) Astara rayonunun ərazisində Sa kaşon və Sakşon
toponimlə rində indiyədək qa lmışdır. Buradan belə nəticəyə gə lmə k o lar ki, bu
Sakaşin talışların əcdadları olan kadusların ərazisində yerləşirdi. Çünki er.əv. V əsr
müəllifi Ksenefont da gurganların və kadusların qonşuluğunda sakların yaşadığını
yazmışdır (Ksenefont, V, 3, 24). Bu əyalət, yu xarıda deyildiy i kimi, o vaxt
Midiyaya, indi Şimali A zərbaycana aid olan Muğanı və Lən kəran – Astara
bölgəsini də əhatə edirdi. Qədim indiki Muğan və Salyan düzlərində kaspilər
məskun idilər və ona görə bu əra zi antik müə lliflərin əsərlərində Kaspiana
adlanırdı. Saklar gəldikdən sonra bu əyalət Balasakan (türkcə pala – ―düzənlik‖
sözü (V.V.Radlov, IV, II, 1162) və sak etnonimindən)
adlan mışdı.
Ba lasakan toponimi ilk dəfə III əsrdən məlu mdur. A xırınc ı də fə Ba lasacan
formasında bu adı XIII əsr müəllifi Yaqut Həməv i çəkir (32). Ehtimal ki, eradan
əvvəlki son əsrlərdə saklar kaspiləri sıxışdırmış və onların ərazisinə
yiyələn mişdilər. Bir antik mənbədə kaspilərin ətrafında at əti yeyənlərin yaşadığı
göstərilir. ―At əti yeyən‖ bu köçərilər güman ki, saklar id ilər.
Herodot sakların həm də İran ın X əyalətində yaşadığını yazır (Herodot, III,
Dostları ilə paylaş: |