Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 nümayəndələrindən ibarət oldu. Azərbaycan və Arranda Əməvilərin bütün torpaq və mülkləri Abbasilərin əlinə keçdi. Bəlazuri bildirir ki, Marağa, Varsan, Azərbaycanın digər şəhərləri və bunların ətrafında olan torpaqlar "Əməvilərin bütün mülkləri ilə birlikdə müsadirə edildi"
1 . Abbasilərin verdiyi vədlərə baxmayaraq, yeni hakimlərin dövründə Azərbaycan və Arran kəndli kütlələrinin vəziyyəti çox tez bir zamanda Əməvilərin dövründə olduğundan daha da pis oldu. M.Kalankatuklu yazır ki, Abbasilərin hakimiyyət başına keçməsi "bizim vətənimiz Ağvan üçün böyük bədbəxtlik idi, çünki taciklər [yəni ərəblər] öz iyrənc qarətçiliyi üzündən Partav [Bərdə] paytaxtını Ağvan knyazlarından aldılar və öz hökmranlıqlarının keçmiş paytaxtı Suriya Dəməşqində olduğu kimi, indi Ağvan Partavında özlərinə iqamətgah qurmuşlar ki, torpağın bol nemətlərini sorsunlar" 2 .
Abbasilər dövründə vergilərin yalnız bir hissəsi nağd pulla alınırdı. Bu sistem, xüsusilə ikinci Abbasi xəlifəsi əl-Mənsur (754-775) dövründə işə düşmüşdü. Onun vaxtında torpağın əkilib- əkilmədiyindən asılı olmayaraq, xərac nağd pulla torpaq sahəsinə görə (misahə), eynilə hələ Ömər ibn əl-Xəttab tərəfındən qoyulmuş qaydaya əsasən alınırdı 3 . İbn əl-Əsir bildirir ki, əl-Mənsurun vaxtında vergilərin bir hissəsi nağd pulla alınırdı. Əl-Mənsurun dövründəki bu vergi sistemi kəndli kütlələrini mütəşəkkil surətdə qarət etmək şəkli almışdı. Vilayətlərdən vergilərin gəlməsinə nəzarət etməkdə poçt (bərid) idarəsinin xüsusi rolu var idi. "Poçt idarəsinin başçısı sahib əl-bərid hər gün məhsulların qiymətləri barəsində məlumat verirdi" 4 .
Yenə orada. 2 История Агван, стр. 265/213. 3 Əl-Mavərdi, səh. 170; İbn Xəllikan. Vafayan əl-Əyan, əl-Qahirə, səh. 277; Əbu Yala. Əl-ehkam əs-sultaniyyə, əl-Qahirə, 1938, səh. 169. 4 Ət-Təbəri, IX, 314. 158 Az sonra Azərbaycan əhalisi daha xəlifənin xəzinəsinə nağd pulla vergi ödəmək iqtidarında deyildi, çünki əhalinin əlində nağd sikkə, habelə gümüş və qızıl kifayət qədər deyildi ki, vergi borclarını vermək mümkün olsun" 1 . Gevondun dediyinə görə, əl-Mənsur "zorakılıq və zülmü ilə hamını təngə gətirmiş və hətta ölülərdən də vergi tələb etməklə əhalini dilənçi kökünə salmışdı. O, dul qadınlara və yetim uşaqlara dəhşətli zülm edirdi: keşişlərə, kilsə xadimlərinə hər cür işgəncə verir, biabırcasına döyür, vurur və onlardan ölənlərin adı və ailələri haqqında zorla məlumat yığırdı. O habelə ölkə əhalisini incidərək onlardan dözülməz vergi hesabına adambaşına çoxlu gümüş tələb edirdi və əmr etmişdi ki, hamı boynunda qurğuşun damğa gəzdirsin. Knyaz nəslindən olanlar istər-istəməz ona bəxşiş olaraq at və qatır, gözəl paltar, qızıl və gümüş gətirirdilər ki, əjdahanın ağzını yumsunlar... Abdulla [yəni Mənsur] acgözlüklə istədiyi hər şeydən gözü doyandan sonra, İran və Midiya ölkələrinə gedib Xorasana çatdı, oradan isə Misir və Pentapolisə gedərək Apekə [Afrikaya] ayaq basdı. Lakin o haraya gəlirdisə, oranı qarət edir və hərisliklə hamını tora salırdı; yaşamaq üçün zəruri olan şeyləri də camaatın əlindən alırdı; onun acgözlüyü o dərəcəyə çatmışdı ki, öz xalqı ona "pul atası" ləqəbini vermişdi, çünki - doğrusunu desək - o, pulu Allahdan çox istəyirdi" 2 . Doğrudan da, Mənsur özündən sonra böyük bir miras - 810 milyon dirhəm qoyub getdi 3 . Bəzi müəlliflər, əksinə, belə hesab edirlər ki, əl-Mənsurun hökmranlığı Xilafətin "qızıl dövrü" idi və hər yerdə ucuzluq var idi 4 .
vergi verənlər silkinin vəziyyəti bir az yüngülləşdi. Mehdinin verdiyi sərəncama görə xərac almaq sistemi dəyişildi. Misahə xəracı – nağd pul vergisi əvəzinə müqasimə xəracı - kənd təsərrüfatı məhsulu ilə 1 Bu barədə b a x: Gevond, səh. 135, 139. 2 Gevond, səh. 89-90; Asogik, səh. 98-99. 3 Əl-Məsudi. Muruc, II, 175, 177. 4 Məhəmməd Dıya. Sitat gətirilən əsəri, səh. 387. 159 ödənilən vergi tətbiq edildi 1 . Suvarılan torpaqlardan məhsulun yarısı, daliya və kirbə ilə suvarılan yerlərdən məhsulun üçdə biri, dulab ilə suvarılan torpaqlardan məhsulun dörddə biri alınırdı 2 . Lakin
Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun bağlarına və üzümlüklərə xərac qoyuldu. Bu ağır vergi idi və əl-Cahşiyarinin dediyinə görə, "təbəələrin əzabını artırdı" 3 . Gevond qeyd edir ki, "Mehdi atasından daha alicənab və xasiyyəti daha yaxşı idi. O, günahkar atası Abdullanın qıfıl altında saxladığı xəzinənin ağzını açıb, öz əsgərlərinə hədiyyələr payladı; sərhədlərdəki qarovulxanaları aradan qaldırdı ki, tacirlərə daha çox sərbəstlik verilsin və ehtiyacı olanlar razı salınsın. Yer üzərində yenidən bolluq əmələ gəldi, gümüş çıxarılması artdı və əhali zorakı vergilərdən xilas oldu. O, vergi boyunduruğunu artırmış olsa da, gümüş çıxarılmasının çoxalması nəticəsində ölkə yoxsul vəziyyətdən xilas oldu. Onun hökmranlığı günlərində sikkəxanalarda əhalinin ehtiyacı üçün saf gümüşdən pul kəsməyə başladılar" 4 .
5 Musa əl- Hadinin qısa hökmranlığı dövründə (785-786) Azərbaycan, Arran və Ermənistan ərazisində baş verən üsyanları yalnız xəlifə Harun ər- Rəşid (786-809) dövründə yatırtmaq mümkün oldu 6 öz xəlifəliyinin əvvəllərində, bu ölkələrin hakimi Yəzid ibn Mezyədi vəzifədən kənar etdi (788) 7 . Lakin bundan sonra burada on il ərzində 15-dən çox hakim dəyişdi, nəhayət, Harun 799-cu ildə yenidən həmin Yəzidi bu ölkələrin hakimi vəzifəsinə təyin etməyə məcbur 1 Əl-Bəlazuri, səh. 280-281. 2 Əl-Mavərdi, səh. 168, 171. D a l i y a, d u l a b –suvarma çarxları növləridir, bu çarxlar vasitəsi ilə suvarılan sahədir. K i r b ə (cəmi kirab) su tuluğudur. 3 Əl-Cahşiyari, səh. 142-143. 4 Gevond, səh. 107. 5 Yenə orada, səh. 112. 6 Əl-Yəqubi, II, 515. 7 V.Minorsky. A History of Shirvan and Darband, p. 1 (ar.). Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|