Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
63 Gelovaninin dəstəsi ilə ləzgilər arasında silahlı toqquşmanı mahiyyətcə Qubada “Sovet hakimiyyətinin qurulması” uğrunda birinci və sonuncu mübarizə adlandırmaq olar. Və menşevik-gürcü knyazının başçılıq etdiyi ermənilərin, bir neçə rus və yəhudi əsgərlərinin şəxsində “bolşevizm ideyası tərəfdarları” bu mübarizədə məğlub olurlar. Hər iki tərəf itkilərə məruz qalır, ləzgilərdən 200 nəfər öldürülür, həmçinin dinc sakinlərdən 70 nəfər həlak olur. “Geri çəkilərkən Ağacanyanın dəstəsi Bulvar küçəsini yandırmış, Bazar küçəsində 16, Komendant küçəsində – 7, şəhərin kənarında, köhnə həbsxananın yaxınlığında isə 35 nəfəri qətlə yetirmişdi. Bolşeviklər geri çəkilərkən Qəza İdarəsi, Şəhər Duması və Barışıq məhkəməsinin binalarına od vurmuş və Cümə məscidini yandırmağa cəhd göstərmişdilər”. (178) “Vətəndaş müharibəsinin” bu ilk döyüşünün “siyasi” xarakterinə bax- mayaraq, ermənilərin həmin döyüşdə iştirakı və geri çəkilərkən törətdikləri hərəkətlər artıq ona “milli” çalar verir. Belə ki, bolşeviklərin Qubadan getməsi onunla əlamətdar olur ki, “müstəntiqlər Manuylov və Esman istisna olmaqla, onlarla birlikdə rus məmurlarının hamısı, həmçinin əczaçılar və bütün ermənilər də şəhəri tərk edir”. (179) Bu məqam qubalıların çoxunun şəhadətlərində vurğulanır və qeyd edilir ki, Gelovani bütün evləri bir-bir gəzərək ermənilərlə rusları yığdı və özü ilə apardı”. Gelovaninin özü isə iddia edirdi ki, erməni dəstəsinin rəhbəri – Ağacanyan “Qubanın bütün xristian əhalisini, əsasən də erməniləri, Qubadan çıxarmaq məqsədilə, toplayırdı”. Bu halda Gelova- ninin dedikləri həqiqətə daha uyğun gəlir və bunu onun sonrakı sözləri də sübut edir: ““Biz geri çəkilməyə başladıq. Mən dəstə ilə qabaqda gedirdim. Onun (Ağacanyanın) əsgərləri qaçqınları ataraq qaçırdılar. Qeyd etməliyəm ki, qaçqınlar erməni əsgərlərdən xahiş edirdilər ki, ləzgilərə atəş atmasınlar. Qaçqınların bir hissəsini mənim dəstəm apardı, qalan hissəsi isə Leontyev bağının yanında qaldı və ləzgilər onları öldürdülər”. (180) Atışmalar zamanı “çıxıb gedən” və ya erməni-bolşevik dəstəsi tərəfindən zorla “çıxarılan” xris- tian əhalisindən bir neçə rus, yəhudi və erməni, o cümlədən rus və erməni keşişləri ölmüşdü. “Ölənlərdən bir neçəsinin meyiti bolşeviklər tərəfindən götürüldü, qalanları isə yerindəcə qaldı. Onların kimin – bolşeviklərin və ya ləzgilərin gülləsindən öldüyü müəyyən edilməmişdir”. (181) Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, qubalılara dinc yaşamaq üçün cəmi iki həftəlik fasilə verilibmiş. 1918-ci ilin may ayının 1-də Amazaspın komandanlığı altında yalnız ermənilərdən ibarət olan 3 minlik hərbi birləşmələr üç tərəfdən Quba şəhərinə daxil oldular. Amazaspın alaylarının Quba şəhərində və qəzasında yenidən “Sovet hakimiyyətini təsdiq etməyə” necə başladıqlarını qubalıların özləri təsvir edirlər: “1918-ci ilin may ayının 1-də səhər məşhur daşnaksakan Amazaspın və onun köməkçisi Nikolayın rəhbərliyi altında yalnız ermənilərdən ibarət olan adı çəkilən dəstə, şəhəri mühasirəyə alaraq, onu toplardan, pulemyot- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 64 lardan və tüfənglərdən atəşə tutmağa başladılar. Dəhşətli çaxnaşma və təlaş başlandı. Dəstə maneəsiz şəhərə daxil oldu”. Dörd hissəyə bölünmüş şəhərin hər hissəsində qərargahlar yaradıldı: birinci qərargah Leontyev bağının yanında, ikincisi – erməni kilsəsinin hasarının içində, üçüncüsü – dağda, müsəlman qəbiristanlığının yaxınlığında, dördüncüsü, mərkəzi qərargah isə Yəhudi qəsəbəsinin təpəsində yerləşdi. (182) “Şəhərin alınması müsəlman əhalisinin qırğını və onun üzərində müxtəlif cür zorakılıqlarla müşayiət olunurdu… Elə birinci gün, şəhərin aşağı hissəsində əksəriyyəti qadın və uşaqlar olan, 715 müsəlman öldürüldü. İkin- ci gün şəhərin 1-ci və 2-ci hissələrində, 1012 nəfər - əksəriyyəti şəhərin kasıb təbəqəsindən və iranlı təbəələrdən ibarət olan kişilər qətlə yetirildilər..., müsəlmanların əmlakı talan edilirdi. Qubanın ictimai xadimlərinin apardığı hesablamalara görə, Amazaspın dəstələri hələ yalnız şəhərin özündə dörd milyon rubl nağd pul, dörd milyon yarım rubl dəyərində qızıl, qızıl əşyaları və qiymətli daşlar, iyirmi beş milyon rubl dəyərində müxtəlif mallar və ərzaq ehtiyatı ələ keçirmişdi. Bundan əlavə, Amazaspın dəstələri Quba şəhərində yüz beş ev və tikili yandırmışdı. Həmçinin müsəlman idarələrinin yerləşdiyi binalar da yandırılmışdı. Yanğınlar nəticəsində zərərçəkənlərə yüz milyon rubl həcmində ziyan vurulmuşdu. (183) Amazaspın dəstələrinin hər hansı bir siyasi vəzifə - yeni hakimiyyətin qurulması - yerinə yetirmədiyi, əksinə müstəsna olaraq cəza missiyasını yerinə yetirdiyi heç kimdə şübhə doğurmurdu. “Ermənilər elə ilk hücum vaxtı müsəlmanları, qadın və uşaqları amansızlıqla və qəddarlıqla öldürməyə başladılar. Onlar, küçələrdə və meydanlarda olanların hamısını qətlə yetirdikdən sonra, evlərə soxularaq, südəmər körpələrə belə rəhm etmədən, bütöv ailələri qırırdılar. Bundan əlavə, ermənilər müsəlmanların qızılını, pu- lunu və qiymətli əşyalarını əllərindən alaraq, qarət edirdilər. Bu azmış kimi, onlar evlərə və mağazalara yandırmağa başladılar. Yığışdırılmamış meyitlər küçələrdə, evlərdə qalmışdı və çürüyürdü. Ermənilər azğınlaşmışdılar və bir neçə gün müsəlman qanı içməkdən doymurdular”. (184) Meyitlərin dəfn edilməsi ilə bağlı şəhər rəisi Əli Abbas bəy Əlibəyov dəfələrlə Amazaspa müraciət etsə də, rədd cavabı alırdı. Yalnız dördüncü gün erməni carçılar müsəlman kişiləri qollarında ağ sarğı ilə çıxmağa və meyitləri basdırmağa çağırdılar. Şəhərin bir çox sakinləri bu çağırışa cavab olaraq bayıra çıxdı, lakin onlardan heç biri geri qayıtmadıqdan - hamısı güllələndikdən son- ra - camaat yenidən gizləndi. Basdırılmayan və yeni öldürülənlərin meyitləri ermənilər gədənə qədər, yəni 9 gün küçələrdə qaldı. (185) Amazasp şəxsən öz qoşunlarının əməllərinin cəza xarakteri daşıdığını gizlətmirdi. Qubaya gəlişinin dördüncü günü Amazasp qubalıları məscidin qarşısındakı meydana toplayaraq onlara təxminən aşağıdakı məzmunda nitqlə müraciət edir: “Mən əslən Ərzurumdanam. Uzun müddət türklərlə Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|