374
açıb yardım diləyəcəklər. Bu bizim şənimizə yaraşmaz. İslam heç vaxt zəlil olmaz. Gərək hər kəs öz işinə sahib,
öz zəhmətilə dolansın. Başqasının əlinə baxmasına razı ola bilməriz. Ona görə bu 3 milyon ki, verilir, verilsin.
Deməliyik verilməsin. Lakin onu demək istəyirəm ki, başqa yollar ilə onları o zalımın altından qurtarmaq
lazımdır. Əgər lazım olsa oradan köçürüb Azərbaycanda sakin etmək lazımdır. Çünki, məqsədləri müsəlmanları
tamamilə qırmaqdır. Ona görə deyirəm ki, 3 milyon ilə, ümumən pul ilə çarə olmaz. Pul nədir? Onu hər vaxt
vermək olar, Hökumət kəsir, indi də kəsilib tökülər meydana. mən deyirəm biz ki, bu gün bir hökumət, bir
cümhuriyyət, bir səltənət sahibiyiz. Onların hüququna, namusuna təcavüz olmağa qoyulmasın təklif edirəm,
hərbi, siyasi və diplomatik yollar ilə, qardaşlarımızın buraya köçürülməsinə təşəbbüs olunsun.
Sədr - Söz ümuri-xeyriyyə naziri Klenevskinindir.
Klenevski - (Rusca).
Sədr - Təklif var, müzakirə bitsin, kim əleyhinə danışmaq istəyir.
Əhməd Cövdət - Zənn edirəm, burada bir iki adamın da ismi yazılıbdır. Müsaidə ediniz onlar da fikirlərini
söyləsinlər.
Sədr - Təklifi səsə qoyuram. Kim lehinə, kim əleyhinədir? Hər kəs lehinə isə əlini qaldırsın. Əksəriyyət rəy
ilə müzakirənin bitməsi barəsində olan təklif qəbul edilmir. Söz Hacı Hüseyn Əfəndinindir.
Haçı Hüseyn Əfəndiyev - Məbuslar bu qaçqınlar barəsində bir çox sözlər danışdılar. İcab etdiyi zaman biz
bir çox
[859 - 860]
pullar buraxdıq deyildi. Şimdi də 3 milyon rüblə tələb edilir. Doğrudur, bu para onların
halını düzəltməz və bir put unla onların halı yaxşılaşmaz və eyni zamanda biz onları tənbəlliyə öyrədərik.
Çünki, onlar daim gözləyəcəklər ki, bizə filan yerdən müavinət gələcəkdir. Və bir də əfəndilər, kağız üzərinə
yazılan sözlərlə iş olmaz.
Pulov-pulov deməklə qarın doymaz, düyü və yağ da lazımdır. Biz bilmirik bu pul yerinə çatacaqmı. Ona
görə biz yenə təklif edirik ki, hökumət lazıma tədbirdə bulunub, onların həyat və istirahətlərini təmin eyləsin,
bizə həqiqi yollar göstərsin, biz də o yollar ilə gedək.
Sədr - Söz Rəsulzadə Məmməd Əminindir.
Rəsulzadə Məmməd Əmin - Müstəəsifanə bəzi cəhətlər vardır ki, o cəhətləri Qara bəy bir əndazə söylədi.
Çünki ora-da olan şeylərin hamısını söyləmək mümkün deyildir. Parla-man üzvü Malxazyan cənabları deyirlər
ki, gərək bu məsələ iki millətin arasındakı həyəcanı qaldırsın. Əkər işə həqiqət nəzər ilə baxsaq görəriz ki, bu
xüsusda Azərbaycan Ermənistan-dan daha çox çalışıbdır və ədalət göstəribdir. Çünki Ermənistan Naxçıvan
müsəlmanları onları istəmədiyi halda onlara sahib oldular. Və sonra orada ki, əhalini hicrətə məcbur etdilər,
mütəəssifanə necə də bu məsələləri meydana gətirdilər. Deyirlər ki, ümumiyyət ilə Ermənistanda aclıq var, bu
doğrudur. Fəqət bircə fərq var ki, orada erməni aclarına kömək edilir, müsəlmanlara kömək edilməyir. Yalnız
ermənilər tərəfindən deyil, Amerika tərəfindən də müsəlmanlara kömək edilməyir. Təbii hal böylə ikən
Azərbaycan onlara müavinət etməlidir.
Deyirlər ki, Ermənistan hökuməti rəisi Xatisov söyləmişdir ki, Azərbaycanda ermənilərin halı
Ermənistandakı müsəlmanların halı qədər xoş keçsə idi, mən buna iftixar edərdim. Əvvəla Allah eyləsin ki,
buradakı ermənilərin halı, Ermənistandakı müsəlmanların halı kimi olsun və bir də burada bir fikir bəyan etdilər
ki, guya Ermənistandakı müsəlmanları Azərbaycana köçürmək lazımdır Bu düzgün fikir deyildir. Hu hərəkətlə
biz ermənilərin arzularına əməl etmiş olurduq. Və onlara kömək edərik, Naxçıvan və Şərur kimi qəzalar var ki,
onlar bizim təbəələrimizdir. Biz var qüvvəmizlə çalışmalıyıq ki, onları qurtaraq. hökumətdən rica edirəm ki,
göndərilən
[860 - 861]
unları yerində ədalətə müvafiq təqsim etsinlər, tainki əhali naminə göndərilən unlar
vəkillərin cibinə girməsin.
Sədr - Söz Ağamalı oğlu Səmədağanındır.
Səmədağa - Buradan verdikləri 3 milyondur. Amma o qədər danışdılar ki, 3 milyonluq ağı sürtdülər.
Qoymadılar bu məsələ heç olmazsa salamatlıqla olsun. Mən deyirəm ki, necə oldu ki, bu axır vaxt parlaman
oldu aqitasiya yeri. İki milləti döyüşdürmək yeri. Sizə deyirəm ki, Bakıda, İrəvanda erməni-müsəlman nə qədər
qırğınları olubdursa siz onların aralarında bir meyit görməmişsiniz ki, buradan danışılana oxşasın. Ölənlər
tamamilə kasıblar, fəqirlərdir. Deyirəm, erməni də eşitsin, müsəlman da qalxsınlar, bunlara divan eyləsinlər...
Sədr - Natiq əfəndi! Natiq əfəndi! Burada milliyyət ədavəti qaldıran yoxdur. Milliyyət məsələsini sizdən
qabaqkı natiqlərə də dedim.
Səmədağa - Xeyr...
Sədr - Natiq əfəndi, rica edirəm, mənimlə mübahisəyə kirişməyəsiniz və illa nakaz üzrə rəftar etməyə
məcbur olacağam. Nitqinizdə davam ediniz.
Səmədağa - Neçə gündür ki, parlamanımızda insaniyyət dili itibdir. Biri erməni dili, biri türk dili danışır.
Bizim sədr də deyir bu adam döyüşdürmək deyil...
Sədr - Natiq əfəndi sizə mən ikinci dəfə dedim, sədrin əmrinə etiraz etməyib, itaət edəsiniz. Abbasqulu
Kazımzadə, sizdən də rica edirəm, yerinizdə rahat və sakit əyləşəsiniz. Söz Hacı Kərim Saniyevindir.
Haçı Kərim Sanıyev - Möhtərəm məbuslar! Burada təklif olunur ki, məclisi-məbusan 3 milyon manat
dağılan müsəlmanlara veriləcəyi barəsindəki qanun layihəsini təsdiq eləsin. Amma bu danışıqlar dairədən çıxdı.