Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
257
(Qazaros Lazaryan ** ) öz sərəncamına götürməsi ilə köçürülmənin hazırlıq işlərinə başlandı [153, 129]. Oktyabrın əvvəlində artıq Lazaryev Cənubi Azərbaycan erməniləri arasında iş aparmaq üçün ayrılan dəstənin tərkibində idi. Rus qoşunlarının Təbrizə hücumu zamanı (13 oktyabr - red.) Lazaryevin çağırışından "ruhlanan" ermənilər həmişə olduğu kimi, yenə də yaşadıqları dövlətə xəyanət edərək Təbrizin darvazalarını rus qoşunlarının üzünə açdılar. Oktyabrın 19-da Lazaryevin Təbrizin komendantı təyin edilməsi xəbəri ermənilər tərəfindən böyük sevinclə qarşılandı [46, 38, 40]. Yeri
gəlmişkən, Rusiya
hakim dairələrinin ermənilərin Şimali
Azərbaycana köçürülməsi siyasətinin hazırlanmasında "uzaqgörən" ermənilər az rol oynamamışdılar. Bu qanlı siyasətin həyata keçirilməsi məxfi deyildi və açıq-aşkar surətdə həyata keçirilirdi. Köçürmə planının həyata keçirilməsində bütün ermənilərin katolikosu yepiskop Nerses öz köməkliyini vəd etmişdi [153, 129]. Paskeviç, eyni zamanda, Tiflisin hərbi qubernatoru Sipyaginə dekabrda göndərdiyi məktubda bildirmişdi ki, Urmiya ətrafında yaşayan 15 min yunan [aysor - red.] və erməni Rusiyanın əyalətlərinə köçmək istəyir. Sipyagin isə cavabında onların İrəvan və Naxçıvan əyalətlərində yerləşdirilməsi təklifini irəli sürmüşdü [153, 129-130]. Arxiv sənədləri sübut edir ki, İran ermənilərinin özləri də general Paskeviçin yanına gələrək onların Rusiya tərəfindən yeni ələ keçirilmiş vilayətlərə köçürülməsinə icazə istəyirdilər [79, iş 978, № l; 153, 129-131]. Diqqəti cəlb edən cəhət budur ki, İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinin Azərbaycan torpaqları olduğunu yaxşı bilən ermənilər Rusiya işğallarından sonra məqsədyönlü olaraq mütəşəkkil surətdə və külləvi halda məhz bu ərazilərə köçürülmələrinə nail olmaq istəyirdilər. Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan dərhal sonra 1828-ci il fevralın 14-də Lazaryev elə oradaca Paskeviçə göndərdiyi raportunda xatırladırdı ki, ermənilər müharibə zamanı Rusiyanın qələbəsi üçün mümkün olan hər şeyi ediblər və indi evlərini qoyub Rusiya tərəfə (yəni İrandan Şimali Azərbaycana - red.) köçmək istəyirlər. Ermənilərin sürətlə və rahat köçürülməsi üçün Lazaryev aşağıdakı təklifləri edirdi: 1) Köçürmə işlərinə rəhbərlik etmək üçün Paskeviç ona yazılı təlimat versin və həmin sənəddə köçənlərə verilən güzəştli göstərilsin; 2) koçürmə işlərinə rəhbərlik etmək üçün erməni dilini bilən lazımi qədər ştabs və ober-zabitlər təyin etmək məsələsi onun ixtiyarına verilsin (bununla Lazaryev bu işə erməni zabitlərini cəlb etmək istəyirdi - red.); 3) iqlim şəraitinə görə köçürmə işlərinin ləngidəyəcəyi yerlərdə rus ordusu orada gözləsin və ordu köçənləri müşayiət etsin; 4) kasıb köçkünlər üçün xəzinədən vəsait ayrılsın" [32, sənad 553, s.588; 32,sənəd 561, s.603-604; 109, 26]. Paskeviç bu təkliflərin yerinə yetirilməsi üçün fevralm 26-da Lazaryevə,
müsəlmanların düşməni idi.
**
köçürülməsi nəzərdə tutulan ermənilərə müraciətinin erməni dilində olan variantında qaniçən generalın adı tam şəkildə verilir [46, 11 lj.
258
29-da isə İrəvan "Müvəqqəti idarə"sinə xüsusi təlimat göndərdi. Paskeviçin Lazaryevə verdiyi 19 maddəlik təlimatda göstərilirdi: "Köçürülən xristianlardan ticarətlə məşğul olanlar şəhərlərdə yerləşdiriləcəklər ki, yenə ticarətlə məşğul olsunlar; kəndlilərə kifayət qədət münbit torpaq ayrılacaq və onlar 6 il müddətinə vergilərdən, 3 il müddətinə isə torpaq mükəlləfiyyətindən azad ediləcəklər; köçməyə hazır olan ailələrə veriləcək güzəştlər haqqında onlara xüsusi formada vərəqələr verilməlidir; köçürülənlər kəndlər üzrə dəstələrə ayrılmalı, hər dəstədə 150-dən 300-ə qədər aid olmalıdır; köçürülənləri İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə istiqamətləndirmək lazımdır ki, həmin ərazilərdə xristian əhali mümkün qədər artırılsın; hər dəstəni müşayiət etmək üçün ermənicə bilən bir zabit və 2-5 kazak ayrılsın; köçkün dəstələri yola düşən kimi, dərhal İrəvan "Müvəqqəti idarəsinə ailələrin sayı, onların yaşadıqları ərazinin iqlim səraiti, məşğuliyyətləri, malik olduqları sürülər və sərhədə yetisəcəkləri təxmini vaxt haqqında xəbər götürmək lazımdır. Kasıb ailələrə 10 gümüş rublu keçməmək şərti ilə köməklik göstərmək üçün 25 min rubl gümüş pul ayrılsın" [bax: 46,98-107; bax: bölmənin sonu, sənəd 3]. Paskeviçin İrəvan "Müvəqqəti idarə"sinə verdiyi 16 maddəlik təlimatda isə göstərilirdi: "Komitə köçürülən ailələrin sayına uyğun torpaq sahəsi ayırmalı və onların nəzərdə tutulan yerlərdə məskunlasmasına rəhbərlik etməlidir. Komitə çalışmalıdır ki, köçürülən kəndlərin sakinləri əvvəlki ərazlərindəki kimi, yığcam şəkildə ayrıca və bir-birinə qonşuluqda yerləşdirilsinlər. Dağlıq şəraitində yasayanlar dağlıq yerdə, düzənlikdə yaşayanlar isə düzənlikdə yerləşdirilməlidir ki, onlar mümkün qədər xəstəlik və ölümdən xilas olsunlar, onların adət-ənənələrinin və təsərrüfat vərdişlərinin saxlanılmasına şərait yaradılsın. * Müsəlmanların yaşadıqları kəndlərdə xristianların yerləşdirilməsinə yol verməməli, xristianlardan ibarət ayrıca dairə və mahallar yaratmaq lazımdır: Müsəlman (xristian) kəndlərinin əhatəsində yaşayan xristianları (müsəlmanları) öz dindaşlarının yanına köçürmək lazımdır. Köçürülənlər mülkədar torpaqlarında deyil, dövlət torpaqlarında yerləşdirilməlidir. Yeni məhsul götürülənədək ilkin taxıl səpini üçün köçürülənlərə bərabər miqdarda borc verilməli, təsərrüfatın dirçəldilməsi üçün götürülən borc faizsiz olaraq dörd il müddətinə verilməli, bundan sonra altı il ərzində ödənilməlidir. Məskunlaşdırmaq üçün yer seçərkən sağlamlıq üçün şərait və yaxşı içməli suyun olması nəzərə alınmalıdır. Hər bir ailənin yerləşdirilməsi haqqında xüsusi formada hesabat verilməli və hesabatda çəkilən ümumi xərclərin miqdarı göstərilməlidir" [77,189-191; 109,27-28]. Qeyd etmək lazımdır ki, sonralar hər iki təlimatın köçürmədə könüllülük
* Rusiya hökuməti ermənilərə belə qayğı göstərdiyi halda, 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların doğma torpağı olan İrəvan bölgəsindən deportasiyası zamanı dağlıq və dağətəyi bölgədən köçürülən əhali Azərbaycan SSR-in isli iqlimi olan Kür-Araz ovalığında yerləşdirildi və bununla onların həyatına qəsd edildi. Bu ağır cinayət nəticəsində onlar kütləvi surətdə qırılıb məhv oldular.
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|