74
ilə mövcud olmuşdur.
XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əkinçiliklə bağlı qarşılıqlı
yardım formalarından biri də "şəriklik" olmuşdur. Qarşılıqlı yardımın başqa formaları
kimi şərikliyin mənşəyi də ibtidai icma quruluşunun dağılması dövrünə aiddir. Torpaq
üzərində
xüsusi
mülkiyyətin
meydana
çıxmasından
sonra
hərə
öz
torpağını əkib-becərsə də, insanların kollektivçilik ruhu birdən-birə aradan çıxmır və
şəriklik formasında uzun müddət davam edir. "Şəriklik" torpağın birgə şumlanması,
malalanması, toxumun səpilməsi, biçin və döyüm kimi əkinçiliyin bütün sahələrində
özünü göstərməklə bərabər uzunmüddətliliyi ilə fərqlənirdi. Şərikliyin üzvləri arasında
səmimilik və mehribanlıq olanda məhsulun bölüşdürülməsindən sonra da, yəni sonrakı
təsərrüfat illərində də şəriklik davam edirdi. Şəriklik, bir qayda olaraq, eyni tavanalı,
bir-birini yaxşı tanıyan və əkin sahələri eyni kəndin eyni səmtində yerləşən ailələr
arasında təşkil edilirdi[55].
>
;
Şərik üzvləri işə başlamazdan öncə öz aralarında razılığa gəlirdilər ki, kim
birlikdə nə ilə iştirak edəcək. Şuma kimin torpağından başlayıb kimin torpağında
şumu qurtaracaq, kim hansı işi görəcək və məhsul hansı şərtlərlə bölüşdürüləcəkdir.
Şərikliyin təşkilindəki bu qaydalar - "Şərti şumda kəsək, xırmanda davamız düşməsin"
zərbi-məsəlində öz ifadəsini tapmışdır.
Azərbaycan xalqının məhəlli xarakter daşıyan qarşılıqlı yardım formaları
sırasında "ziyanlıq" adətinin də öz yeri vardır. "Ziyanlıq" qarşılıqlı yardım forması
Şirvan bölgəsinin kənd icmalarında əsasən əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında
meydana gəlmiş və yayılmışdı[56]. Çünki əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında çoxlu
mal-qarası olan adam az tapılardı. Yalnız kənd icmalarının yuxarı təbəqəsini təşkil
edən ailələrin ixtiyarında çoxlu miqdarda qaramal və qoyun sürüsü olardı. Kənd
icmalarının əksəriyyətini təşkil edən yoxsul və ortabab kəndli ailələrinin ixtiyarında
isə yalnız ailənin daxili tələbatını ödəmək üçün lazım olan miqdarda inək və ya camış
olurdu. Bəziləri 10-15 baş qoyun saxlayırdı. Yoxsul kəndlilərin əksəriyyətinin öküz və
kəl kimi qoşqu heyvanı olmurdu. Odur ki, öz əkin sahələrini şumlamaq üçün 5-6 ailə
öz qoşqu heyvanları ilə birlikdə bir kotan ətrafında birləşib şəriklik təşkil edirdilər.
Əhalinin belə təbəqəsi üçün bir baş mal-qaranı itirmək böyük itki hesab olunurdu və
onun təsərrüfatına böyük zərər vura bilərdi. Ona görə də kənd icmasının üzvləri, bəzən
də yalnız bir patronimiyaya daxil olan ailələr bu itkiyə şərik olmaqla öz
həmkəndlilərinin ziyanını yüngülləşdirirdilər. Birinin inəyi, öküzü, kəli və hətta
qoyunu yıxılıb qıçı sındıqda, zəhərləndikdə və canavar parçaladıqda kəndlilər onun
"murdar" olmaması üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Heyvan sahibi onu kəsirdi
və ətini hissələrə bölüb, qonşulara və bəzən də yalnız qohumlara göndərirdi.
"Ziyanlığa" kəsilmiş əti heç bir ailə geri qaytarmazdı. Yerli adətə görə bu həmin ailə
üçün biabırçı hal hesab edilərdi və onlar icmanın etimadını itirə bilərdilər. Bəzən elə
olurdu ki, bir ailənin həmin vaxt ətə ehtiyacı olmurdu və ət gətirən adama bildirirdi ki,
onun ətini ala bilməyəcəkdir. Lakin bildikdə ki, ət "ziyanlığa" kəsilmişdir, öz dediyinə
peşman olur və gətirən adamı geri çağırır və ya heyvan kəsilən həyətə gedir, üzrxahlıq
75
edib əti götürürdü. Çox vaxt heyvan sahibi bu işə qarışmırdı. Qonşular heyvanın ölə
biləcəyini görüb onu tez kəsir və öz aralarında bölüşdürürdülər. Bəzən də kəsilmiş
heyvanın əti yeməyə yararlı olmurdu. Lakin icma üzvləri onu itə atmalı olsalar da
götürürdülər və haqqını ziyan dəymiş ailəyə verirdilər. "Ziyanlığa" yığılmış vəsait ilə
yeni heyvan alınırdı. Beləliklə, dəymiş ziyanı bütün kənd icmasının və ya
patronimiyanın üzvləri öz üzərlərinə götürməklə həmin ailənin təsərrüfatına dəymiş
ziyanın əvəzini müəyyən qədər çıxırdılar. Xalq arasında yayılmış "El sınığı eldə bitər"
atalar sözü də bu adət ilə əlaqədar işlədilir.
"Ziyanlıq" qarşılıqlı yardım forması kənd icmaları şəraitində meydana çıxsa da,
yalnız həmin icmalar daxilində qalmamışdır, sonralar öz sərhədlərini genişləndirərək
maldar əhali arasında da yayılmışdı. Buna səbəb maldar elat icmaları daxilində ictimai
təbəqələşmənin sürətlənməsi nəticəsində böyük mal-qara sürülərinin yalnız bir ovuc
varlı maldarın əlində toplanması və icma üzvlərinin əksəriyyətinin yoxsullaşıb az
miqdarda heyvana malik olmaları idi.
Bəzi hallarda "ziyanlıq" anlayışı evi yanana, uçulana, evini sel aparana, yaxud
ildırım vurana qonşuların yardım etməsi adəti üçün də işlədilirdi. Bu zaman Şirvan
bölgəsində kəndin əli iş tutan bütün adamları evsiz qalmış ailənin köməyinə gəlib ona
yeni ev tikirdilər.
Məlumdur ki, ev tikilməsi üçün təşkil olunan qarşılıqlı yardım Azərbaycanın
bir çox bölgələrində "hoy" adı ilə məşhur olmuşdur. İki halda kəndlilər ev tikmək
üçün "hoya" çağırılırdılar: yeni ev tikiləndə və bədbəxt hadisə baş verməsi nəticəsində
evsiz qalmış ailə üçün sığınacaq tikəndə. Birinci halda ev tikən adam bütün tikinti
materiallarını hazırlayır və yalnız tikinti işinə köməyə çağırırdı. "Hoy"un bu variantı,
əlbəttə, "ziyanlığa" aid edilə bilməz. İkinci halda isə "hoy"a çağırılanlar özləri
müxtəlif vasitələrlə tikinti materialları hazırlayır və evsiz ailənin sığınması üçün,
kəndlilərin dedikləri kimi, bir "daxma qaraldırdılar". Ona görə də "hoy"un bu
variantını Şirvan bölgəsində "ziyanlıq" adlandırırdılar.
Bir sıra qarşılıqlı yardım formaları icma münasibətlərindən təşəkkül tapdıqları
halda, sonrakı mərhələlərdə hakim siniflər patriarxal tayfa münasibətlərinin
qalıqlarına, xalq adət-ənənələrinə əsaslanaraq həmin qarşılıqlı yardım formalarından
öz məqsədləri üçün istifadə edə bilirdilər. Kəndlilərin çətinliyə düşdükləri vaxt
istifadə etdikləri "ziyanlıq" köməklik adətinin xüsusiyyəti isə heç kəsə ondan istismar
vasitəsi kimi istifadə etməyə imkan vermirdi. "Ziyanlıq" köməklik adəti zəhmətkeş
kütlənin həmişə bir-birinin qayğısına qaldığını, dərdinə şərik olduğunu göstərən
amillərdən biri olmuşdur. Bu köməklik adəti əsrlərlə yaşamış, nəsildən-nəslə keçmiş
və müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qarabağ bölgəsində maldar əhali arasında bu
köməklik adəti "alışma" adı ilə
məlum olmuşdur. El adətinə görə, kəndlinin
güzəranında böyük rol oynayan dəvə, kəl, yaxud inək müəyyən səbəblər üzündən zədə
aldıqda və onu müalicə etmək mümkün olmadıqda kəndin ağsaqqalının iştirakı ilə
həmin heyvanı kəsərək ətini kəndin evləri arasında bərabər bölüşdürürdülər. Hər
alışma payının üzərinə heyvanın dərisindən bir çarıqlıq zolaq kəsib qoyardılar. Bu ətin