Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
72
bağlı müxtəlif əmək proseslərində, o cümlədən şum, səpin, taxıl biçini və döyümü, ot çalımı, suvarma arxlarının çəkilməsi, təmizlənməsi və bərpası işlərində, körpü salınması, yaşayış evləri və təsərrüfat tikililərinin inşası, maldarlıq məhsullarının emalı və s. kollektiv dəstək tələb olunan işlər zamanı həyata keçirilirdi. Cey ən çox əkin üçün torpağın şumlanması prosesində təşkil edilirdi. Şum ceyi
qoşqu heyvanlarının və şum əmək alətlərinin müvəqqəti birləşdirilməsi və əkin sahələrinin növbə ilə şumlanmasından ibarət idi. Şum ceyinin iştirakçıları arasında əməyin xarakteri və mərhələləri ilə bağlı olaraq iş bölgüsü aparılırdı. Taxıl biçini zamanı isə ceydə birləşənlər taxıl itkisinə yol verməmək məqsədilə sünbüllərin tez yetişdiyi sahədən başlayıb növbə ilə bütün cey iştirakçılarının taxılını qısaldılmış biçin vaxtında biçib zəmidən xırmana daşıyardılar. Torpağın uzunmüddətli icarəyə götürüldüyü hallarda icarə ceyi yaradılırdı. İcarə ceyi də uzunmüddətli olub şəriklik prinsipinə əsaslanırdı. Uzunmüddətli cey zamanı şum, malalama, səpin, biçin və döyüm işləri birgə həyata keçirilir, məhsul isə iştirakçılar arasında əməyin miqdarına və birləşdirilən əmək alət və vasitələrinin sayına görə bölünürdü[49]. Azərbaycanın Qazax, Göyçə və Borçalı bölgəsinin əhalisi yaşayış evlərinin, təsərrüfat binalarının inşasında, məscidlərin tikintisində, həmçinin bu məqsədlər üçün daş, kərpic, kirəmit və meşə materiallarının tədarük edilməsində də cey qarşılıqlı yardım formasından istifadə edirdi[50]. Əkinçilik və tikinti işləri ilə bağlı təşkil edilən cey köməklik formasında bir qayda olaraq kişilər iştirak etdikləri halda, məişətlə bağlı köməklik işləri üçün qadınlar arasında da cey təşkil edilirdi. Qazax və Gəncə qəzalarının ayrım kəndlərində, həmçinin Borçalı qəzasında qadınlar arasında geniş yayılmış cey yağ hasil etmək üçün nehrə çalmaq məqsədilə təşkil edilirdi. Burada "arxıd" adlanan böyüktutumlu ağac nehrələrdə yağ hasil edilirdi. Belə nehrənin qatığını çalmaq üçün yoxsul kəndli ailələri bir həftənin südünü yığmalı idi. Vəziyyətdən çıxmaq məqsədilə 5-6 qonşu qadın öz aralarında razılaşaraq, hamısı öz birgünlük inək südünü növbə ilə cey təşkil edənlərdən birinə verir və hər gün nehrə çalınmasını təmin edirdilər.
Yağ hasil etmək üçün birgünlük südün növbə ilə qonşulardan birinə verilməsi adəti Qafqazda "xanulabu" adı ilə kartli gürcüləri arasında, Orta Asiyada "peyvoz" adı ilə taciklər arasında da mövcud olmuşdur[51]. Azərbaycanda XIX əsrdə torpağın şumlanması prosesində təşkil edilən köməklik formalarından biri də "mödgəm" olmuşdur. "Mödgəm" əsasən Kiçik Qafqazın
dağlıq bölgələrində ayrımlar arasında təşkil olunurdu. Ayrımlar XIX əsrdə qonşuluq prinsiplərinə əsaslanan kənd icmaları mərhələsində yaşayırdılar. Torpaq ayrım kəndlərində hər üç ildən bir "tüstülər" (evlər) arasında qara kotanların sayına görə bölünürdü. Təxminən bir ağır kotan birliyinə 5 tüstü daxil edilirdi. Əkin sahələri həddən artıq kiçik olduqda bir kotan birliyinin üzvləri torpağı ümumi şumlayır və əkir, məhsulu isə kotan birliyi üzvləri arasında bölüşdürürdülər. Əkin sahəsi qara kotanın işləməsi üçün kifayət edən qədər böyük olduqda kotan birliyinin üzvləri əkin sahələrini növbə ilə şumlayırdılar. Həyat kəndlilərə öyrədirdi ki, torpağın birgə
73
işlənməsi fərdi ailələrin gücü ilə işlənməsindən üstündür. Odur ki, kəndlilər əkin sahələrini şumlamaq məqsədilə kotan ətrafında "mödgəm" adlı müvəqqəti birlik təşkil edirdilər. Qara kotana 8-10 cüt öküz qoşulurdu. Bütün ayrım elində bu qədər qoşqu heyvanı olan kəndli ailəsi tapmaq çətin olardı. Ona görə də 8-10 kəndli ailəsi öz qara kotanları və qoşqu heyvanları ilə bir boyunduruq altında birləşib "mödgəm" yolu ilə əkin sahələrini şumlayırdılar. "Mödgəm" əmək birliyi bir şum mövsümünə - 40 günlüyə təşkil olunurdu. Bölgədə şum mövsümü Novruz bayramına təxminən iki həftə qalmışdan başlanırdı[52]. "Mödgəm" yığma kotan qarşılıqlı köməklik adəti qonşu Gürcüstanda da "modqami" adı ilə geniş yayılmışdı. Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsində kəndlilərin torpağı şumlamaq üçün təşkil etdikləri köməklik forması "həmgəl" adlanırdı. "Həmgəl" qarşılıqlı yardım formasında əmək alət və vasitələri birləşdirilir, şum günləri hüququ iş heyvanlarının, əmək alətlərinin miqdarına və sərf edilmiş əməyin həcminə görə bölüşdürülürdü. "Həmgəl" yığma kotan birliyi də 40 günlüyə təşkil olunurdu. "Həmgəl"də əmək vasitələrinə görə şum günləri hüququ belə müəyyənləşdirilirdi: -
1 öküz (kəl) vermiş kəndli öz əkin sahəsini şumlamaq üçün 1 şum günü hüququ əldə edirdi. 16 öküzə görə isə 18 şum günü ayrılırdı. Belə ki, qara kotana qoşulan bir cüt dib kəlinin hər birinə görə 1,5 şum günü ayrılırdı; -
1 qara kotana görə 8 şum günü; - 1 qoşqu ləvazimata görə 3 şum günü. Əmək vasitələrinə görə cəmi - 29 şum günü. "Həmgəl"də əməyə görə şum günləri aşağıdakı kimi müəyyən edilirdi: -
öküzləri yemləmək idi; -
4 xodaxçı (sürücü) üçün hərəyə 1 gün olmaqla 4 şum günü; -
majqal (kotanı nizamlayan sükançı) üçün 1 şum günü; - qoruqçu (bütün kəndin əkin sahəsini qoruyurdu) üçün 1 şum günü. Cəmi 8 nəfər 40 gün ərzində əməklərinə görə - 10 şum günü. Cəmi - 39 şum günü. Qalmış 1 günü isə kəndin seyidi üçün işləyirdilər[53]. Beləliklə, "həmgəl" qarşılıqlı yardım formasında 40 günlük şum mövsümündə yığma kotanın tavanasız üzvləri cəmi bir gün öz əkin sahələrini şumlamaq hüququna malik idilər. Bu da onlara kifayət edirdi. Çünki onların əkin üçün torpaq sahələri o qədər də böyük olmurdu. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz dağlıq bölgələrində kəndlilərin müxtəlif təsərrüfat işlərində bir-birlərinə etdikləri qarşılıqlı yardımın formalarından biri də "bədəl" adlanırdı. Bədəl" köməklik adətinə görə, bir kəndli öz öküzlərini bir neçə günlüyə əkin sahəsini şumlamaq üçün qonşusuna verirdi. Əkin sahəsini şumlayıb qurtaran kəndli qonşusunun öküzünü qaytararkən öz öküzlərini də bir neçə günlüyə ona verirdi ki, o da öz əkin sahəsini şumlaya bilsin. Kəndlilər qarşılıqlı əvəzçilik yolu ilə bir-birlərinə at, ulaq, araba, kotan və b. əmək vasitələri də verirdilər (54). Bu qarşılıqlı köməklik adəti Azərbaycanın başqa bölgələrində də "əvəzçilik"adı Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|