Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

82 

 

verib işıq vermirlər"[8]. 

Ağsaqqal  var  öz  işi,  əməliylə,  qılıncı-qalxanıyla,  səksəkəli,  məşəqqətli, 

təhlükəli  günlərilə  tanınır,  hünərilə  yadda  qalır.  Ağsaqqal  da  var  zəhmətilə,  könül 

əmanəti  ilə,  söz  xəzinəsi,  zəkası,  mənəvi  zənginliyi,  hikmətli  dünyası  ilə  nəsillərə 

nümunə olur, qəlblərdə əbədi yaşayır. Öz ləyaqəti, şərafətilə dahilər dahisi, müdriklik 

zirvəsi, ağsaqqallar ağsaqqalı, ucalıq rəmzi sayılan Nizami Gəncəvi kimi. 

XII  əsrdə  qədim  Gəncədə  dünyaya  gələn,  yaşayıb-yaradan,  ana  torpağında 

uyuyan,  məzarı  ziyarətgaha  çevrilən  İlyas  Yusif  oğlu  Nizami  təkcə  xalqımızın 

ədəbiyyatı və ictimai fikir tarixinə, Şərq dünyasına deyil, bütün bəşəriyyətə işıq saçan, 

nur  ələyən  dahidir,  dühadır.  Qeyri-adi  hikmət  sahibi  olan  Nizami  Gəncəvi  öz  kökü 

üstə köklənən ecazkar qələmi, qabaqcıl ideyaları, nadir istedadı, hikməti, söz xəzinəsi 

- "Xəmsə"si ilə xalqımızı dünyaya tanıtdırdı, şair kimi, müdrik ağsaqqal kimi. 

Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"yə daxil olan "Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", 

"Leyli  və  Məcnun",  "Yeddi  gözəl"  və  "İskəndərnamə"  poemalarının  hər  biri  yüksək 

bəşəri idealları tərənnüm edən hikmət mənbəyi, müdriklik nümunələridir. 

Ümumbəşəri  səciyyə  daşıyan  bitkin,  dolğun  və  dərin  məzmunlu  poemaların 

hamısı demək olar ki, müdrik ağsaqqal kəlamlarıdır. Hamı üçün, hər kəs üçün ənənəvi 

kamillik mənbəyi, təlim-tərbiyə məktəbidir. 

Nizami  Gəncəvi  insanları  torpağa  bağlılığa  və  yurdsevərliyə  səsləyir,  vətənin 

qədrini  bilməyi,  ona  qayğı  göstərməyi  məsləhət  görür,  hər  kəsi  haqqa-ədalətə, 

düzlüyə,  paklığa,  təmizliyə  səsləyir.  Xalqının  başını  ucaltmağı,  vətən  torpağında 

qürurla  yaşamağı  məsləhət  görür.  Ölkəni  və  insanları  azad  görmək  istəyir, 

həmvətənlərinin firavan yaşamasını, əlbir-dilbir olmasını arzulayır. Əxlaqi məsələlərə 

önəm  verir,  elm  və  mədəniyyətə  yiyələnməyə  çağırır.  İnsanlara  milli  və  bəşəri 

dəyərlər aşılayır. 

Böyük  şair,  müdrik  el  ağsaqqalı  azadlıq  uğrunda,  vətən  yolunda  mübarizə 

aparmağın  yollarını  göstərir.  Bu  yolda  insanlara  mətinlik,  mübarizlik,  igidlik, 

qəhrəmanlıq  göstərməyi  təlqin  edir.  "Leyli  və  Məcnun"  poemasında:  "Azadlıq 

uğrunda bütün qətiyyət və igidliklə vuruşmaq lazımdır. Sən mübarizəyə girən zaman 

qoy  ürəyin  şir  ürəyi  olsun.  Cəsarət  qələbənin  rəhnidir.  Pələng  igidliyinə  görə  bütün 

vuruşlardan  qalib  çıxır".  Göründüyü  kimi,  Nizami  Gəncəvi  dühası  yüz  illərdir  ki, 

ictimai həyatın bütün sahələrinə işıq saçır, məşələ çevrilir. 

Ağsaqqallıq  səlahiyyətini  qazanmağın  əsas  şərtlərindən  biri  gərgin  zəhmətdir. 

Əzablı, iztirablı yolun yolçusu olmaqdır. Zəhmətə qatlaşmaq, alın təri axıtmaq, gecəli-

gündüzlü çalışmaq olan yerdə uğur da var, qələbə də var, təntənə də. Bu keyfiyyətlərə 

malik  ağsaqqal,  dövləti  də,  xalqı  da  layiqincə  idarə  edər,  onu  yaxın-uzaq  ölkələrdə 

tanıtdırar. 

Bu  şərəfi  qazananlardan  biri  Atabəylər  dövlətinin  yaradıcısı  Şəmsəddin 

Eldənizdir. Həm də böyük ağsaqqallıq şərəfinə nail olan Şəmsəddin Eldəniz. 

XII 

əsr  Atabəylər  dövlətinin  yaranması  və  möhkəmləndirilməsində 

misilsiz  xidmətləri  olan  Şəmsəddin  Eldəniz  xalqımızın  dövlətçilik,  mübarizlik, 

---

83 

 

qəhrəmanlıq,  vətənpərvərlik  tarixinin  qızıl  səhifələrində  qərar  tutur.  O  çox  gənc 

yaşlarından  kimsəsiz  qalmış,  çox  əziyyət  və  məhrumiyyətlərlə  qarşılaşmışdır.  Lakin 

zaman 

keçdikcə  taleyi  onun  üzünə  gülmüş,  qabiliyyəti,  iradəsi,  inadı  və  hünərilə  böyük 

uğurlar,  qələbələr  qazanmışdır.  Böyük  məsuliyyəti  öz  üzərinə  götürən  Şəmsəddin 

Eldəniz  tezliklə  bütün  Azərbaycanı  ələ  keçirmiş,  zaman-zaman  bir  sıra  ölkələri  yeni 

yaratdığı  dövlətin  tərkibinə  qatmışdır.  O,  uzaqgörən  siyasəti,  tədbirli  hərəkətləri, 

qüdrəti,  cəsarəti  və  sərkərdəlik  məharətilə  Atabəylər  dövlətinin  möhkəmlənməsinə, 

inkişafına 

nail 

olmuşdur. 

Şəmsəddin 

Eldəniz 

daha 

sonra 

qəyyumu 

olduğu  oğulluğu  Arslan  şahı  sultan  taxtına  çıxarmış,  Orta  Şərqin  idarə  olunmasında 

önəmli  rol  oynamışdır.  Həmin  zamandan  Eldəniz  "böyük  atabəy"  adlandırılmış, 

sultanlığın həqiqi hökmdarı kimi fəaliyyət göstərmişdir[9]. 

Eldəniz öz əməli, hünərilə bütün Yaxın və Orta Şərqdə ağsaqqallıq, müdriklik 

səlahiyyəti  qazanmışdır.  Heç  şübhəsiz,  onun  böyük  qələbələr  qazanmasında  arvadı 

Möminə xatunun əvəzsiz rolu olmuşdur. Bu qarşılıqlı anlaşılma Azərbaycan Atabəylər 

dövlətinin  yüksəlişinə  öz  töhfəsini  vermişdir.  Biri  el  ağsaqqalı,  digəri  el  ağbirçəyi 

məqamına çatmışdır. 

XIII  əsrdə  yaşamış  dünya  şöhrətli  Azərbaycan  astronomu  Nəsirəddin  Tusi 

xalqımızın  təhsil,  elm  və  mədəniyyət  tarixində  müdrik  insan,  dahi  şəxsiyyət,  fitri 

istedad sahibi,  bənzərsiz  alim və  əvəzsiz tərbiyəçi  kimi  tanınır. Onun  nadir istedadı, 

hərtərəfli dünyagörüşü, ensiklopedik biliyi, güclü məntiqi, dərin müşahidə qabiliyyəti 

heyrət  doğurur.  Böyük  filosof  Bəhmənyarın  və  dünya  şöhrətli  Əbu  Əli  ibn  Sinanın 

layiqli  davamçısı  olan  Nəsirəddin  Tusi  zəmanəsinin  çox  böyük  təhsil  və  elm  ocağı 

olan Marağa rəsədxanasının yaradıcısı və inkişaf etdirəni olmuşdur. Qətiyyəti, hünəri 

və  əməlilə  ağsaqqallıq  səlahiyyəti  qazanmışdır.  Hamıya  nümunə,  görk  olan 

ağsaqqallıq mövqeyi ilə, mənəviyyatımıza işıq saçan müdrik şəxsiyyəti ilə. 

Nəsirəddin  Tusi  çoxcəhətli  yaradıcılığında  təhsilin,  elmin  müxtəlif  sahələrinə 

geniş  yer  vermişdir.  Riyaziyyat,  astronomiya,  məntiq,  musiqişünaslıq,  tibb,  təbiət, 

ilahiyyat  və  başqa  elmlərin  bilicisi,  inkişaf  etdirəni  olmuşdur.  Alimin  bütün  elm 

sahələrində  müdriklik,  ağsaqqallıq  mövqeyi  özünü  bariz  şəkildə  göstərir.  N.Tusinin 

müxtəlif  elmlərə  dair  yüzdən  çox  əsəri  məlumdur.  Lakin  ağsaqqallıq  institutu 

baxımından  "Əxlaqi  nasiri"  əsəri  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir[10].  Əsərdə  təlim-

tərbiyə,  əxlaq  qaydaları,  ailə  və  ailə  məişəti,  böyük-kiçiklik  münasibətləri,  adət-

ənənəyə  ehtiramla  bağlı  məsələlər  və  bir  sıra  digər  mühüm  cəhətlər  onun  görkəmli 

alim, pedaqoq olması ilə yanaşı, müdrik ağsaqqal məqamına çatdığını göstərir. Onun 

bu əsəri təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrində uzun müddət 

ərzində əxlaq dərsliyi kimi mühüm yer tutmuş, müəllifinə əbədi şöhrət qazandırmışdır. 

XIV  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində  I  İbrahim  yerli  feodalların  köməyilə 

Şirvanşahlar dövlətinin başçısı olur. O, yüksək vətənpərvər, görkəmli dövlət xadimi, 

mahir  diplomat  kimi  tarixə  düşmüşdür.  Bacarıqlı  dövlət  başçısı  dövrünün  təhlükəli, 

mürəkkəb  hadisələrini  düzgün,  dürüst  qiymətləndirir,  ölkəsinin  müstəqilliyini  təmin 

---