Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 olmaqla, ingilis qoşunları öz qərargahları ilə birlikdə Ənzəlidən Bakıya gəldilər. İngilis qoşunlarının sayı çox az - cəmi 1500 nəfər idi. Sentyabrın 15-də, ağır döyüşlərdən sonra, Azərbaycan hərbi hissələri Bakıya daxil oldular. Üç gün sonra türk qoşunları gəldilər. Azərbaycan qoşunlarının Bakıya girmələrinin əvvəli günü ingilislər gəmilərə minib Ənzəliyə qaçdılar. Onların ardınca «Sentrokaspi diktaturası»nın üzvləri, həmçinin keçmiş Bakı Sovetinin komissarları şəhəri tərk etdilər. Bakı komissarlarını Həştərxana aparan paroxod Sentrokaspinin hərb gəmiləri tərəfindən tutulub Krasnovodska qaytarıldı. Sentyabrın 20-də Krasnovodsk ilə Aşqabad arasındakı Ağcaqum çölündə 26 Bakı komissarı ingilis və sentrokaspiçilər tərəfindən vəhşicəsinə güllələndilər. Sentyabrın 17-də Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti Gəncədən Bakıya köçdü. Ölkənin siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi mərkəzi olan Bakı suveren Azərbaycan dövlətinin paytaxtına çevrildi. Beləliklə, bütün Şimali Azərbaycan ərazisi Azərbaycan Respublikasının hakimiyyəti altına keçdi. Bakıya yeni köçmüş Azərbaycan hökuməti ciddi iqtisadi çətinliklərlə qarşılaşdı. Vətəndaş müharibəsi, daşnak talanları nəticəsində dağılmış təsərrüfatı bərpa etmək üçün külli miqdarda vəsait lazım idi. Birinci dünya müharibəsində Türkiyənin məğlub olması nəticəsində Zaqafqaziyada siyasi vəziyyət tamam dəyişdi. 1918-ci il oktyabrın 30-da Antanta ilə bağlanmış Mudros sülhünün şərtlərinə görə Türkiyə öz qoşunlarını Zaqafqaziyadan çıxarmağa başladı. Zaqafqaziyanı, o cümlədən Azərbaycanı Antanta dövlətləri adından Böyük Britaniya işğal etməli idi. General Tomsonun komandanlığı altında Ənzəlidə olan ingilis qoşunları Bakı üzərinə səfərə hazırlaşırdılar. Bu zaman Ənzəli Azərbaycanın istiqlaliyyətinə düşmən qüvvələrin – sentrokaspiçilərin, biçeraxovçuların, rus ağqvardiyaçılarının və digər pozucu tör-töküntülərin yuvasına çevrilmişdi. İngilislərə yaltaqlıq edən bu qara qüvvələr general Tomsonun Azərbaycan barədə daha sərt mövqe tutması üçün əllərindən gələni edirdilər. Milli qüvvələr özündən qat-qat güclü düşmən qarşısında Azərbaycanın istiqlaliyyətini qoruyub saxlamaq üçün ingilislərlə mütləq dil tapmalı idi. Ə. Ağayev, N. Yusifbəyli və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət xüsusi nümayəndə heyəti Azərbaycanı tanımaq barədə ingilislərlə danışıq aparmaq üçün Ənzəliyə gəldi. General Tomson Azərbaycan nümayəndəliyi ilə görüşündə Bakıya gəlişi qarşısında bəyanat verdi. Bəyanata əsasən, Azərbaycan qoşunları dərhal Bakıdan çıxarılır, Tomson Bakının general-qubernatoru elan edilir, şəhər polisi ingilislərin tabeçiliyinə keçir, şəhər Dumasına azad fəaliyyət göstərmək imkanı verilir. Bəyanatda həmçinin göstərilirdi ki, İngiltərə, Fransa və ABŞ Azərbaycanı rəsmən tanımasalar da, onunla faktik surətdə (de-fakto) əlaqələr saxlayacaqlar və Azərbaycan beynəlxalq Paris sülh konfransında millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək prinsipinə dair diskussiyalarda iştirak edəcəkdir. 118 Noyabrın 17-də ingilis qoşunları Bakıya daxil oldular. General Tomson gəmidən sahilə qədəm basarkən yaxınlıqda asılmış Azərbaycan bayrağının çıxarılmasını əmr etdi. İngilislərin gəlişi erməni və rus milli şuraları tərəfindən sevinclə qarşılandı. İngilislər hərb gəmilərinin bir hissəsini öz əllərinə keçirərək, Britaniyanın Xəzər hərbi donanmasını yaratdılar. Azərbaycanın neft sənayesinə nəzarət etmək üçün Britaniya Neft Müdiriyyəti və Xəzər dənizində ticarət gəmilərinə nəzarət etmək üçün Britaniya Dəniz Nəqliyyatı İdarəsi təsis etsilər. Gəncə, Şuşa və Naxçıvanda ingilis qoşun hissələri yerləşdirildi. General Tomsonun əmrinə əsasən, on nəfərdən artıq adamın iştirakı ilə hər cür yığıncaq keçirmək və tətillər qadağan olundu. İngilis hərbi tribunalı yaradıldı, ölüm cəzası tətbiq edildi. İngilislərin Bakıya gəlişindən bir gün əvvəl, noyabrın 16-da, milli demokratiyanın nümayəndələri iclasa toplaşaraq, beş aylıq fasilədən sonra, Azərbaycan Milli Şurasını yenidən bərpa etdilər. İclasda dünyanın demokratik dövlətləri ilə əlaqələr yaratmaq üçün parlament üsul-idarəsinin zəruriliyi qeyd edildi. Noyabrın 19-da Milli Şura ―Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında Qanun‖ qəbul etdi. Ölkədə vəziyyət son dərəcə mürəkkəb olduğundan, çağırılması nəzərdə tutulmuş Müəssislər məclisinə ümumi seçkilər keçirmək daha mümkün deyildi. Ona görə də Milli Şuranın tərkibini yeni seçiləcək üzvlər hesabına genişləndirməklə, onu Azərbaycanın müvəqqəti parlamentinə çevirmək qərara alındı. Həmin gün seçki qanunu qəbul edildi. Bu qanuna görə, Azərbaycan parlamenti 120 deputatdan ibarət olacaqdı. Əhalinin ümumi sayına uyğun olaraq azərbaycanlılar parlamentdə 80 yer alırdılar. Beləliklə, Milli Şura üzvlərinin sayı (44 nəfər) inzibati-ərazi bölgüsü üzrə əlavə olaraq seçilib göndəriləcək 36 nümayəndənin hesabına artırılırdı. Ermənilər 21, ruslar 10 deputat yeri aldılar. Azlıqda qalan yəhudi, gürcü, alman və polyak millətlərinin hərəsinə kooptasiya * qaydasında bir yer verildi. Bakı həmkarlar təşkilatına 3 və sənaye-ticarət ittifaqlarına 2 yer ayrıldı. Lakin ―Rus Milli Şurası‖ ―vahid və bölünməz Rusiya‖ mövqeyindən çıxış edərək, öz nümayəndələrini parlamentə göndərməkdən imtina etdi. Bununla belə, ―Rus Milli Şurası‖ üzvlərinin bir hissəsi ayrılaraq, ―Slavyan-Rus Cəmiyyəti‖ adlı təşkilat yaratdı. 1918-ci il dekabrın 7-də H. Z. Tağıyevin qız məktəbinin binasında (indi Azərbaycan EA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun binası) Azərbaycan parlamenti təntənəli sürətdə açıldı. Parlamentin açılışı münasibətilə M.Ə. Rəsulzadə təbrik nitqi söyləyərək, partiya, fraksiya və qrup münasibətindən asılı olmayaraq, bütün parlamentin üzvlərini vətən qeyrətini hər şeydən uca tutmağa çağırdı. * Kooptasiya – hər hansı seçkili orqanın öz heyətinə seçkisiz olaraq yeni üzv daxil etməsi. Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|