АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 71, №1, səh. 71-76 (2016)
71
Azərbaycanda Meşə Və Meyvə Ağaclarına Zərərverən Ksilofaqların Sayının
Tənzimlənməsində Yırtıcı Böcəklərin Rolu
Z.M. Məmmədov
*
, L.A. Şirinova
AMEA Zoologiya Institutu, A.Abbaszadə küç., 504-cü məhəllə, keçid 1128, Bakı AZ1073, Azərbaycan;
*
E-mail: mzakariya@inbox.ru
Azərbaycanın meşə və bağ sahələrində aparılan çoxillik tədqiqatlara əsasən respublikanın ağac və kol
bitkilərinə zərərverən ksilofaqların sayının azalmasına təsir edən 14 növ yırtıcı böcək (Coleoptera)
aşkar edilmişdir ki, ksilofaqlara qarşı bioloji mübarizədə onların 10 növündən istifadə edilməsinin
mümkünlüyü müəyyən edilmişdir. Məqalədə bu böcəklərin bioekoloji xüsusiyyətləri, yayılmaları və
təsərrüfat əhəmiyyəti haqda məlumatlar verilir.
Açar sözlər: Entomofaq, yırtıcı, ksilofaq, biologiya, bioloji mübarizə
GİRİŞ
Təbiətdə ksilofaqların sayını aşağı salan və
fəaliyyətini məhdudlaşdıran, onların hesabına yaşa-
yan müxtəlif növ yırtıcı (entomofaq) həşərat möv-
cuddur. Bu qəbildən olan böcəklərin növ tərkibi,
ksilofaqların (zərərvericilərin) biotənzim-lənməsin-
də başlıca rol oynayan yırtıcı növlərin bioekoloji
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, onlardan ksilofaqlara
qarşı bioloji mübarizədə istifadə edilməsinin elmi
əsaslarının işlənib hazırlanması vacib məsələlərdən
biridir.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində (2009-2015-ci
illər) aşkar edilmiş 50 növ entomofaqdan 14 növü
yırtıcılara aiddir. Ksilofaqlara qarşı bioloji müba-
rizədə təsərrüfat əhəmiyyəti olan 10 növ yırtıcı bö-
cək müəyyənləşdirilmişdir. Onların bioekoloji xü-
susiyyətləri, sahibin biotənzimlənməsində rolu və
təsərrüfat əhəmiyyəti geniş öyrənilmişdirki, onlar
haqda aşağıda məlumat verməyi lazım bilirik.
MATERİAL VƏ METODLAR
Elmi-tədqiqat işləri iki istiqamədə - Şəki-
Zaqatala, Lənkəran və Abşeron əraziləri daxil ol-
maqla çöl və laboratoriya şəraitində həyata keçiril-
mişdir. Ksilofaqlar və onların yırtıcılarının öyrənil-
məsində entomoloji üsullardan və təyinedici vəsait-
lərdən istifadə edilmişdir.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
1. Tachyta nana Gyll.
Böcək qara-qonur rəngdə olub, az parıltılıdır.
Bığcıqlarının əsası və ayaqları qırmızı-qonur rəng-
lidir. Bədəni yastıdır, başı balacadır. Döş hissə çox
genişlənib. Qanadüstlükləri enlidir, 4 qırış və 3
nöqtə var. Bədənin uzunluğu 2,5-3 mm-dir.
İynə və enliyarpaq ağacların qabığı altda və
qabıqyeyənlərin yollarında məskunlaşırlar. Qabıq-
yeyənlərin yumurta, sürfə, pup və zəif hərəkətsiz
böcəkləri ilə qidalanırlar.
Azərbaycanın Abşeron və Şəki-Zaqatala ərazi-
lərində bir neçə qabıqyeyənin (Ips sexdentatus
Boern, I. typographus L.və odunkəsən Acanthocinus
aedilis L.) gövdədaxili yollarında qeydə alınıb. May
ayından sentyabr ayınadək rast gəlinir. Cavan bö-
cəklər iyul ayının axırı avqust ayının əvvəli görün-
məyə başlayırlar. Böcəklər inkişaf yerlərində, kəsil-
mə qalıqlarının qabığı altda və tərk edilmiş ksilofaq
yollarında qışlayırlar. Qabıqyeyənlərin 20-25% azal-
masında mühüm rol oynayırlar. Kütləvi çoxalma
dövründə sahibin məhv edilməsi 45-48%-ə çatır.
Bioloji mübarizədə istifadə edilməsi mümkündür.
2. Cylister lineare Er.
Böcəyin bədəni azca qabarıqdır, bığcıqları və
ayaqları qırmızımtıl-qəhvəyidir. Aşağı ağızətrafı çı-
xıntılarının birinci buğumu ikinci buğumdan 2 dəfə
qısadır. Qanadüstlüyü zolaqlıdır, sıx olmayan nöq-
tələrlə örtülüdür. Uzunluğu 3,5-4 mm-dir.
Yırtıcılıq xüsusiyyətinə malik olub, poli-faq-
dır. 20 növ qabıqyeyən sürfələri ilə qidalanır (Ya-
novski, 1976).
Şəki-Zaqatala bölgəsində ağacların qabıqaltı
hissələrində aparılan müşahidələrə əsasən, yırtıcı
böcəklərin uçuşu (may ayının əvvəli), ağacların kə-
silən qalıqlarının qabıqyeyənlər tərəfindən kütləvi
qidalanması vaxtı (mayın I ongünlüyü) ilə üst-üstə
düşür. Onlar ağacların qabıq altına ksilofaqların
giriş üçün açdıqları deşiklərdən girirlər. Böcəklər,
qabıqyeyənlərin qoyduqları izlərdə (yollarda) cüt-
ləşir və yumurta qoyurlar. Yumurtalarını oduncaq
və lifin ortasına, lifin tükcüklərinin arasına qoyur-
lar. Yumurtaqoyma vaxtı may ayının axırından iyul
Məmmədov və Şirinova
72
ayının ortasına qədər uzuanır. 21-22
0
C-də yumur-
tanın inkişafı 10-16 gün çəkir. Yumurtadan çıxman
sürfələr, ikinci gündən qidalanmağa başlayırlar.
I yaş sürfənin inkişafı 7-12 gün, II yaş sürfəninki
7-10 gün, pupdan əvvəlki mərhələ isə 4-12 gün
çəkir. Sürfələrə may ayının ikinci yarısından avqust
ayının axırınadək rast gəlinir. Qidalanma mərhələsi
bitdikdən sonra, böcək sürfələri oduncağın kəpək
hissəsində, kənarları parıltılı pərdə ilə örtülmüş pup
beşiyini əmələ gətirirlər (düzəldirlər). Pup mərhələ-
sinə keşməmişdən əvvəl, sürfə 2 yerə qatlanır və bir
neçə gün hərəkətsiz qalır. Sürfələrin kütləvi puplaş-
ma dövrü iyul ayının axırı və avqust ayının əvvəli
baş verir. Pup mərhələsinin inkişafı iyul ayının axı-
rından başlayaraq avqust ayının əvvəlinədək davam
edir. 15-18 gün çəkir. Yetkin böcəklər puplardan
avqust ayının əvvəlindən sentyabr ayının ortasına
qədər çıxırlar. İmaqo mərhələsində qışlayırlar. On-
lar adətən pupdan çıxdıqları yeri tərk edib, təzə
ağaclara miqrasiya edirlər və qabıq altında da qışla-
yırlar. Qışlayan böcəklərə ağac kötüklərinin yoğun
qabığı altda, sahibin inkişaf etdikləri yerlərdə rast
gəlinir. İldə bir nəsil verir.
Abşeronda (Novxanı qəsəbəsi, həyətyanı sahə)
aparılan müşahidələrə əsasən, yırtıcı böcəklərin sür-
fələri, ksilofaqların kiçik yaşlı sürfələrini yeyirlər.
Ən çox qabıqyeyənlərin yumurta və kiçik yaşlı sür-
fələri ilə qidalanırlar. Yaşlı böcəklərin laboratoriya
şəraitində, böyük yaşlı sürfə və puplarla da qida-
landığı müşahidə edilmişdir.
Laboratoriya şəraitində 39-42% qabıqyeyənin
(Ips sexdentatus Boern.) sürfə və puplarını yemiş-
dir. Respublikann rayonlarında kütləvi halda rast
gəlinir.
3. Nudobius umbratus Motsch.
Bu yırtıcı stafilin böcəyi, meşə və meyvəağac-
ları əkilən sahələrdə geniş yayılmışdır. Ksilofaqla-
rın sayının aşağı düşməsində mühüm rol oynayır.
Azərbaycanda ilk dəfə biz tərəfdən qeyd olunur
(Lənkəran, Şıxakəran kəndi). Böcəyin bədəni qara
olub, uzunluğu 6,5-8 mm-ə çatır. Sürfəsinin uzun-
luğu 9 mm-dir. Əsasən qızılböcəklərin və qabıqye-
yənlərin yumurta və sürfələri ilə qidalanırlar. Palıd,
qarağac və qovaq ağaclarının qabıqaltı və oduncaq
hissəsində aparılan müşahidələrə əsasən, stafilinin
yetkin fərdi (imaqosu) ksilofaqların yumurtaları ilə
qidalanır. Belə ki, bir gün ərzində (laboratoriyada)
birinci yaş böcək 4 qabıqyeyən yumurtası, sürfəsi
isə 20 qabıqyeyən yumurtası ilə qidalanmışdır. Belə
ki, bir sürfə öz inkişafı müddətində 15 qabıqyeyən
və 10 ədəd qızılböcək yumurtası ilə qidalanmışdır.
Böcəklərə may ayının 15-dən sentyabr ayının axır-
larınadək rast gəlinir. İnkişaf mərhələsi ağacın qabı-
ğı altında və ya ağacın oduncaq hissəsində başa ça-
tır. Yumurtanın inkişafı 14-16 gün, sürfənin inkişafı
isə 15-16 gün çəkir. İmaqo mərhələsində ağacın
ksilofaqlar tərəfindən yeyilmiş və ovuntu halına
salınmış unlu (kəpəkli) hissəsində qışlayır. O, qızıl-
böcəklərin və qabıqyeyənlərin sayının aşağı düş-
məsində mühüm rol oynayır.
4. Guedius plagiatus Munh.
Böcək qaradır, bığcıqlarının əsası, qanad-üst-
lükləri, ayaqları və qarıncığın seqmentlərinin arxa
kənarları qırmızımtıl sarıdır. Qanadüstlüyü parıltı-
sız, sıx torşəkilli, uzununa 3 cərgə düzülmüş nöqtə-
lərdən ibarətdir. Bədənin uzunluğu 7-8 mm-dir.
Yaşlı sürfənin başı yumrudur, bazal hissə 9 dişcikli,
ön döş köndələndir. Sürfənin bədən uzunluğu 10
mm-ə qədərdir.
Lənkəran bölgəsində iynəyarpaqlı ağac növlə-
rindən – şam və küknarın əsas zərərvericiləri ilə qi-
dalanır. Şəki-Zaqatala bölgəsində isəsürfə və yetkin
fərdlərinə qurumuş və yıxılmış ağacların qabığı
altda, sahibin tərk edilmiş yollarında rast gəlinir.
Müşahidələrə əsasən, qabıqyeyənlərin (Ips typo-
graphus L., Dendroctonus micans Kug.) yollarında
yaşayır və onların kiçik sürfələrini məhv edir. Daha
çoxlu sayda sidr ağacının kəsilmə qalıqları və digər
qurumuş ağacların qabığı altda qabıqyeyənlərin(Ips
sexdentatus Boern.və Tetropium castaneum L.) və
uzunbığ böcəklərin yollarında tapılmışdır. Bundan
başqa kəsilmiş tozağacının qabığı altda ksilofaq –
Scolytus rugulosus Ratz. yollarında rast gəlinib
(Abşeron, Nabatat bağı, avqust).
5. Rhizophagus grandis Gyll.
Böcək pasrəngli kürəndir. Bığcıqları oval san-
caq formalı, 11 buğumdan ibarətdir. Qanadüstlük-
lərinin nöqtəli qırışları arasında ikinci arakəsmə
vardır ki, o da nöqtələrlə örtülüdür. III-IV arakəsmə-
lər başlanğıcda nöqtəlidir. Bədənin uzunluğu 4,5-5,5
mm-dir. Yaşlı sürfənin hər iki köndələn cərgəsinin
təpəciklərində tükcüklər eyni uzunluq-dadır.
Respublikanın hər yerində (Lənkəran, Şəki-
Zaqatala) əncir qabıqyeyəninin (Hypoborus ficus
Er.)məxsusi yırtıcısıdır. Rizofaqın böcək və sürfə
mərhələsi ancaq əncir qabıqyeyəninin yollarında
yaşayırlar və onun yumurta, sürfə, pup və təzəcə
pupdan çıxmış yetkin fərdlərini məhv edirlər. Bəzi
yerlərdə yırtıcının sürfə və böcəkləri zərərvericinin
bütün nəslini məhv edir. Nadir hallarda zəifləmiş,
məhv olmuş şam, küknar və sidrin köklərinin,
oduncağının yoğun hissəsinin qabığı altında da rast
gəlinir (Abşeron, Novxanı, avqust).
Yırtıcının böcək və sürfələri, qabıq altında
ksilofaqların analıq yolları və yumurtalıqlarını qo-
yan vaxt, həmçinin yuvalarda sürfələrin inkişafı və
əlavə qidalanma vaxtında görünürlər. Onlara qabıq
altda may ayından sentyabr ayına qədər rast gəlinir.
Dişi fərdlər yumurtalarını sahibin yollarına qoyur-
lar. Bir dişi fərd, orta hesabla 200 yumurta qoyur.
Yumurtanın inkişafı 8-10 gün çəkir. Əncir qabıq-
yeyənin yollarında bütün yay boyu onun sürfələrinə
rast gəlinir. Qabıqyeyənin bir yuvasında yırtıcının
müxtəlif yaşlı sürfələri inkişaf edə bilir. Yırtıcı
Azərbaycanda Meşə Və Meyvə Ağaclarına
73
böcək Abşeronun bir sıra qəsəbələrindəəncir qabıq-
yeyəninin yumurta, sürfə, pup və yetkin fərdləri ilə
qidalanır. Böcəklər adətən dəstə ilə (3-12 fərd ol-
maqla), zərərvericiyə hücum edirlər. Qidalanmanı
qurtardıqdan sonra, rizofaqın sürfələri torpağa girir-
lər. Çox hissəsi pup mərhələsini torpaqda, sürfələr
tərəfindən düzəldilmiş yerlərdə, 5-10 sm dərinlikdə,
bəziləri hətta 20 sm dərinlikdə keçirirlər. Bəzən pup
mərhələsi ağacın kök boynu hissəsində, qabığın də-
rinliyində də keçir. Pup mərhələsi iyun ayının III
ongünlüyündə başlayır və iyul ayının axırınadək
davam edir. Pupun inkişafı 2 həftəyə qədər çəkir.
Rizofaq böcəklər puplardan iyul ayının I ongünlü-
yündən avqust ayının əvvəlinə qədər çıxırlar. İmaqo
və sürfə mərhələsində qabıqyeyənin yollarında qış-
layırlar. İyun ayının II yarısında qışlama mərhələsi
başa çatdırılır. II nəslin böcəklərinin çoxalması iyul
ayının ortasına təsadüf edir. Sibirdə ildə bir, bəzi
illərdə isə hətta iki nəsil verir (Коломиец и Богда-
нова, 1980). Azərbaycanda ildə iki nəsil inkişaf
edir (Məmmədovvə b., 1997).
Əncir qabıqyeyəninin yollarında xüsusiləşmiş
və effektli yırtıcıdır. Bu faydalı yırtıcı böcəyə əncir-
qabıqyeyəninin yuvalarında 75-80% rast gəlinir.
6. Pytho depressus L.
Yırtıcı böcək, yastı və uzunsovdur, üst hissə-
dən qara-göy, alt tərəfi qara, qarıncığı isə qəhvəyi-
dir. Qanadüstlükləri qara-göy, bəzən yaşılımtıl, bə-
növşəyi və ya sarı-qonur-metal çaları ilə 7 yastı qı-
rışlıdır. Belönü yanlardan uzunsov batıqlıdır, onun
kənarları bərabər yumrulaşmışdır. Bədənin uzun-
luğu 7-16 mm-dir. Yaşlı sürfə uzun, sarı və ya qo-
nurdur. Ağız hissələri güclü skletləşmişdir. Ayaq-
ları ventral hissədə sıx, bərk çıxıntılıdır. 9-cu qarın
seqmenti köndələn cərgə ilə çıxıntılıdır.
Yırtıcı böcəklər çürüntü böcəkləri, çürümüş
liflərlə və ksilofaqların yollarında qırıntılarla qida-
lanırlar və hətta fakultativ olaraq da yırtıcılıq et-
mirlər. Bryansk meşə massivində çürüntü böcəyi,
birinci dərəcəli yırtıcıdır (Xaritonova, 1972).
Abşeronda çürüntü böcəkləri, iynəyarpaq ağac
növlərilə əlaqəlidir. O, şam, sidr, küknar, qaraşam,
ağşamda məskunlaşaraq uzunbığ və qızıl böcəklərin
(Asemun striatum L., Rhagium inquisiter L.,
Acanthocinus aedilis L.) yollarında yaşayırlar. Çü-
rüntü böcəyinin sürfələri, ksilofaqın inkişaf edən
sürfələri ilə birlikdə onların hazırkı və tərk edilmiş
köhnə yollarında yaşayırlar. Çürüntü böcəyinin sap-
rofaqlığı, onların, kəsilmə qalıqlarının qabığı altda
hələ keçən ildən tərk edilmiş ksilofaq yuvalarında
yaşamaları ilə sübut olunur. Onu da qeyd etmək la-
zımdır ki, çürüntü böcəyinin sürfələrinin iri olma-
yan uzunbığ sürfələrinə hücumu da müşahidə edil-
mişdir.Onların yetkin fərd və sürfələrinə təbiətdə
may ayından oktyabr ayına qədər rast gəlinir.
Kəsilmə qalıqlarının qabığı altda, çox vaxt çürüntü
böcəklərinin kiçik və yaşlı sürfələrinə, pup və yaşlı
böcəklərinə eyni vaxtda rast gəlmək olur. Yetkin
böcəklər puplardan avqustda və sentyabrda çıxırlar.
Qışlamış yaşlı sürfələr may ayının ikinci yarısı pup
mərhələsinə keçirlər, 2-3 həftədən sonra puplardan
böcəklər çıxırlar. Abşeronda və Lənkəranda ildə iki
nəsil verir.
Böyük təsərrüfat əhəmiyyəti var. Ondan gələ-
cəkdə ksilofaq böcəklərə qarşı bioloji mübarizədə
istifadə edilməsi mümkün hesab edilir.
7. Thanasimus formicarius L.
Böcəyin başı qara, parıltılı, sıx nöqtəli, qara və
ağ tükcüklüdür. Gözləri yastıdır, önə doğru isti-
qamətlənmişdir. Qanadüstlükləri qırmızı olub, açıq
rəngli iki tikişli və ağ tükcüklüdür. Bud və baldır
qara, pəncələri isə qəhvəyidir. Bədənin bütün aşağı
hissəsi bir fonda qırmızıdır. Bədənin uzunluğu 7-10
mm-dir.Yaşlı sürfəsinin qarıncığının 9-cu seqmen-
tinin skletləşmiş ön kənarı aydın görünür. Onunla,
seqment arasında az tükcük olur və ya ümumiyyətlə
olmur. Sürfənin uzunluğu 15-20 mm-dir.
Yırtıcı böcək perspektivli növ olduğu üçün
həmişə entomoloqların tədqiqat obyekti olmuşdur.
Ona görə də, biologiyası yaxşı öyrənilmişdir. İynə
və enliyarpaq ağac növlərilə əlaqəlidir, daha çox
üstünlüyü şam cinsli ağaclara verir. Onlar, qabıq-
yeyənlərə, qızılböcəklərə və uzunburunlara hücum
edirlər. Tanasimus (alaböcək) böcəyinin sürfələri
ağacların qabığı altda, qabıqyeyənlərin inkişaf yol-
larında yaşayırlar. Yüksək sıxlıqlı populyasiyalar
yaradırlar. Şam və küknar ağacının hər 1m
2
-da olan
qabıqyeyənlərin yollarında böcək sürfələrinin sayı
300 fərdə çatır (Xaritonova, 1972). Blastophagus
piniperda L.yollarında alaböcəyin (tanasimusun)
sürfələri qabıqyeyənin 72% cavan nəslini məhv
edir.
Bizim müşahidələrə görə, Şəki-Zaqatala, Lən-
kəran və Abşeron ərazilərində 1 alaböcək hər gün
2-3 qabıqyeyən böcəyi ilə qidalanır. İynəyarpaq
ağaclarda daha çox rast gəlinir. Sürfələri həmişə
şam, sidr, küknar və qaraşamın qabığı altda, qabıq-
yeyənlərin sürfə yollarında rast gəlinir (Məmmədov
və b., 2015).
Tanasimuslara (alaböcəklərə) quruyan ağac-
ların kəsilmə qalıqları və kötüklərinin qabıqlarında
may ayının ortasından sentyabr ayına qədər rast
gəlinir. Böcəklərin uçuşu ksilofaqların yaz fenoloji
qrupunun uçuşu ilə eyni vaxta təsadüf edilir. Küt-
ləvi uçuş və böcəklərin cütləşməsi may ayının II
yarısı və iyun ayında müşahidə olunur. Cütləşmə-
dən sonra dişi fərdlər yumurtalarını dağınıq halda
və ya kiçik qruplarla (1-9 ədəd olmaqla), qabığın
çatları altına və ya ksilofaqların giriş və hava dəlik-
lərinə qoyurlar. Laboratoriyada dişilər cütləşmədən
10-15 gün sonra yumurta qoyurlar, 9 iyun-27 iyula
qədər bir dişi fərd 11-dən 115-ə qədər yumurta qo-
ya bilmişdir. Yumurtanın inkişafı temperaturdan
asılı olaraq 5-10 gün çəkir. Təbiətdə sürfələrin
Məmmədov və Şirinova
74
yumurtadan kütləvi çıxması may ayının axırı-iyun
ayının əvvəlinə təsadüf edir (Abşeron, Novxanı).
Qaraşam və şam ağaclarında altıdiş qabıq-
yeyənin yollarında, bu növün ilk sürfəsinə may
ayının 15-də rast gəlinib. Sürfə inkişaf müddətində
3 dəfə qabıq dəyişir və 4 yaş dövrü keçir. Sürfələrin
inkişafı 2 ay çəkir. Qidalanmasını bitirdikdən sonra,
sürfələr uzunsov şəkildə olan, içəri tərəfə gümüşü –
ağ pərdə ilə örtülmüş pup beşiyi əmələ gətirirlər.
Qurumaqda olan şam ağacında qabıqyeyənlərin
yollarında yaşayan alaböcəyin sürfələri, avqust
ayının ortalarında oduncağın yoğun, torpağa yaxın
hissəsinə və kök boynuna enirlər və burada da qış-
layırlar. Alaböcəyin ilk yay məskunlaşmalarında,
sürfələr iyul ayının I ongünlüyündə puplaşırlar, bu
halda cavan böcəklərin puplardan çıxması avqust-
sentyabrın əvvəlinə təsadüf edir. Onlar çox vaxt in-
kişaf yerlərində qışlayırlar. Gecikmiş yay məskun-
laşmalarında isə sürfələr qışlayırlar və gələn ilin
iyununda inkişaflarını başa çatdırırlar. Tanasimus
böcəklərini şüşə silindr qablarda saxlayarkən onlar
müxtəlif növ qabıqyeyənlərin imaqo, sürfə və pup-
lar ilə qidalandırılmışdır. Böcəklər daha çox (Ips
sexdentatus Boern.) qabıq-yeyənini, həmçinin qara-
bədənlinin (Hypophlocus fraxini Kug.) imaqosunu
yemişlər. Qabıqyeyənlərin sürfə və puplarını bö-
cəklər qabıqyeyənlərin imaqosu olmayan vaxtlarda
yemişdir. Bir dişi böcək sutkada 0,3-1,3 sürfə, pup
və ya 1,1-2,9 qabıqyeyən böcəyi yeyir.
Kəsilmiş iynəyarpaq ağac sahələrində Thana-
simis formicarius L.yüksək sıxlıqlı populyasiya
əmələ gətirir. Qabığın üst hissəsində gəzişən yırtıcı
böcəklər, pupdan çıxmış qabıqyeyənlər və uzunbu-
runlara hücüm edirlər. Ksilofaq zərərvericilərin
yollarında yırtıcı böcəklərin sürfələri, qabıqyeyən-
lərin sürfə, yumurta, pup və cavan böcəklərini,
həmçinin uzunbığ və qızılböcəklərin sürfələrini
məhv edirlər (qidalanırlar).
Tanasimus böcəyinin çoxsaylılığı və aktivliyi-
nin davamlı olması ksilofaq həşəratların sayının
azalmasında böyük rol oynayır.Böcəklər çox ac-
gözdürlər. Onlar sahibin bədən möhtəviyyatını ta-
mamilə yeyirlər, yeyilməmiş ancaq sərt xitin qatı
qalır. Orta hesabla gündə bir böcək 2 şam lifyeyəni-
ni yeyir.Onlar bütün həyatları boyu aktiv, çoxhə-
rəkətlidirlər, qışlama yerlərindən, yumurta-qoyma
yerlərinə, qabıqyeyənlərin mənbələrinə, bir ağacdan
digərinə miqrasiya edirlər. Diametri 24-32 sm, səthi
10-20 m
2
olan ağacdan 280-330 yırtıcı böcək topla-
maq olur (Lənkəran, Şıxakəran).
8. Thanasimus rufipes Brahm.
Böcəyin başı qaradır. Belönü aydın görünən,
kobud olmayan nöqtəli, köndələn çökəyə qədər
qara, qalan hissəsi qırmızıdır. Qanadüstlüklərinin
əsası qırmızı, uc hissəsi qara, üzərində sıx ağ tük-
cüklər olan 2 tikiş var. Ön döş və qarıncıq qırmızı,
orta və arxa döş qaradır. Bədənin uzunluğu 6-8
mm-dir. Yaşlı sürfələrinin 9-cu qarıncıq seqmenti-
nin skletləşmiş sahəsinin ön ucu əzilmiş şəkildədir.
Onunla seqmentin kənarı arasında 1-2 dağınıq cər-
gədə tükcüklər var. Sürfənin bədən uzunluğu 10-15
mm-dir.
Yırtıcı böcək iynəyarpaqlı ağaclarla əlaqəlidir.
Avropa, SSRİ-nin Avropa hissəsi və Qafqazda o,
bir neçə qabıqyeyəninin uzunbığ böcəklərin və bir
növqızılböcəyinin yollarında yaşayır (Yanovskiy,
1976). Onun tədqiqatlarına görə, Tuvada, alaböcək
iynəyarpaq növlərlə əlaqəlidir. Böcəyin yetkin fərd-
ləri qabıqyeyən böcəklərlə (Ips subelongatus
Motsch. və I. typographus L.)qidalanırlar. Alabö-
cəyin sürfələri, qeyd olunan qabıqyeyənlərin yu-
murta, sürfə, pup və cavan böcəklərini, həmçinin
Phaenops guttulata Gebl. – qızılböcəyinin və
Acanthocinus
carinulatus
Gebl.
və
Tetropiumgracilicorne Rtt. – uzunbığ böcəyinin
sürfələrini məhv edirlər. Monqolustanda bu böcəyin
qurbanları qabıqyeyənlər Blastophagus minor Hart.
və Scolytus morawitzi Sem.-dir. Bu yırtıcı böcək
Polygraphus subopacus Thoms.qabıqyeyənin nəs-
lini 98% məhv edir (Zinovyev, 1959).
Bizim müşahidə apardığımız rayonlarda ancaq
Mərdəkanda (dendraridə) qeydə alınıb. Alaböcəyin
sürfələri şam ağacının qabığı altda – Ips sexden-
tatus Boern., Orthotomicus proximus Eichh və O.
laricis F.qabıqyeyənlərinin yollarında, qaraşamın
qabığı altda – Ips subelongatus Motsch qabıqye-
yəninin, küknar ağacının qabığı altda – Ips typo-
graphus L.qabıqyeyəninin yollarında və ağşamın
qabığı altda – Rhagium inquisitor L.yollarında ya-
şayırlar. Alaböcəyin sürfələrinə qabıq altda bütün
yay boyu, puplara iyun ayında, cavan böcəklərə isə
iyul ayında rast gəlinir. Alaböcəyin yetkin fərdləri
(imaqoları) qabıqyeyənlərin təzəcə pupdan çıxmış
böcəklərini, sürfələri isə yuvalardakı yumurta, sür-
fə, pup, cavan böcəkləri və qızılböcəklərin kiçik
yaşlı sürfələrini məhv edirlər(Məmmədov və b.,
2015).
9. Hypophloeus linearis F.
Böcəyin başı və belönü qaradır. Qanadüstlük-
ləri, ayaqları və bığcıqları sarı-qonurdur, nöqtəli qı-
rış cərgələri var. Bədəni ensiz, silindr formalı, parıl-
tılıdır. Bədənin uzunluğu 2,5-2,8 mm-dir. Yaşlı sür-
fələri tünd-qəhvəyi, terqitləri ağ nöqtələnmişdir.
Bığcıqların II buğumları demək olar ki, silindr
formalıdır.
İynəyarpaq ağac növlərinin qabığı altında inki-
şaf edir. Böcək 26 növ ksilofaqın yırtıcısı kimi qeyd
edilmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə, qarabə-dənin
böcək və sürfələri, ksilofaqların yumurta, sürfə və
puplarını, həm də cavan böcəklərini məhv edirlər.
Bizim tərəfimizdən, nazik qabıqda inkişaf edən
qabıqyeyənlərin (Hylurgops paliatus Gyll., Blas-
tophagus minor Hart.) yollarında rast gəlinib (Şəki-
Zaqatala).
Azərbaycanda Meşə Və Meyvə Ağaclarına
75
Qarabədən böcəklər ağacların qabığı altda may
ayının ortası və axırında, dişi qabıqyeyənlər analıq
yollarını düzəldən vaxt görünürlər. Bir qabıqyeyən
yolunda 5-7 qarabədən böcəyi yığılır. Qabıqyeyən
yollarında qarabədənlər cütləşir və yumurta qoyur-
lar. Yumurtaqoyma may ayının axırı başlayır və
iyun ayının axırı iyulun əvvəlinə qədər davam edir.
Qarabədən sürfələri iyun ayından oktyabr ayına
qədər görünürlər. Bir qarabədən sürfəsi sutkada
0,5-0,7 qabıqyeyən sürfəsi yeyir (Zinovyev, 1959).
Qidalanmasını bitirdikdən sonra sürfə, ağac kəpə-
yinin içərisində puplaşır. İlk puplar iyul ayının 2-də
qeydə alınıb. Pup mərhələsi 10-12 gün çəkir. Yeni
nəslin yetkin böcəkləri iyul ayının II ongünlüyün-
dən sentyabr ayının axırına qədər inkişaf edirlər.
Böcək və sürfələri inkişaf yerlərində qışlayırlar.
Yetkin böcək populyasiyasının bir hissəsi, inkişaf
yerini iyul-avqustda tərk edir və daha təzə kəsilmə
ərazilərinə uçurlar. Sentyabr ayının 8-dən 10-a
qədər aparılan hesablamalar göstərmişdir ki, qabıq-
yeyən – Blastophagus minor Hart. yollarında orta
hesabla 72,8 % sürfə və 27,2% qarabədənin yaşlı
fərdinə (imaqosuna) rats gəlinir. Qışlamış sürfələr
təbii şəraitdə iyun ayının əvvəli puplaşır, iyun ayı-
nın II-III ongünlüyündə isə yetkin böcəklərə çevri-
lirlər. Bizim tədqiqatlara görə, qarabədən Azərbay-
canda bir nəsil verir.
Qarabədən qabıqyeyənlərin effektiv və qiymət-
li yırtıcısından biridir. Ayrı-ayrı məskunlaşmalarda
qarabədənin böcək və sürfələri, Blastophagus
minor Hart.qabıqyeyəninin yumurta və sürfələrinin
sayını 60% aşağı salır.
10. Hypophloeus saturalis Pk.
Böcəyin rəngi sarı-qonurdur. Belönü azca
uzunsovdur. Qanadüstlükləri qarışıq nöqtəlidir. Bə-
dənin uzunluğu 3,0-3,5 mm-dir.
Avropa ölkələri və keçmiş SSRİ-nin Avropa
hissəsində iynəyarpaq ağacların qabığı altda qabıq-
yeyənlərin və digər ksilofaqların yollarında inkişaf
edir. Qarabədənqabıqyeyənlərin yumurta və sürfə-
ləri ilə qidalanırlar. Qarabədən Ips sexdentatus
Boern.qabıqyeyəninin puplarını da yeyir (Filippen-
kova, 1971).O qabıqyeyənin 56% yumurta və 20%
sürfəsini yeyir. Qarabədənin qabıqyeyən yollarında
bitən göbələklərlə və bitki mənşəli qalıqlarla da
qidalandığını qeyd etmişdir (Zinovyev, 1959).
Azərbaycanda (Lənkəran, Astara) qarabədən
böcəklərinə, may ayının axırından sentyabr ayının
axırına qədər, ağac kəsimləri qalıqları və kəsilmiş
şam ağaclarında qabıqyeyənlərin (Ips sexdentatus
Boern., Blastophagus minor Hart.) yollarında rast
gəlinir (Məmmədov və b., 2015).
Qarabədənin yumurtadan yetkin fərdə qədər
inkişafı, ağac qabığı qatında, qabıqyeyənlərin yolla-
rında keçir. Qarabədənin yetkin fərdləri, qabıq altda
qabıqyeyənlər aktiv şəkildə analıq yollarını qoyan
vaxt görünürlər. Sürfələr iyun ayının ortası yumur-
talardan çıxır və iyul ayının axırına qədər qidala-
nırlar. Sürfələr iyul ayında pup mərhələsinə keçir-
lər, yetkin fərdlər puplardan avqust-sentyabr ayla-
rında çıxırlar. Yeni nəslin ilk böcəkləri avqust ayın-
da qeydə alınıb. Böcəklər inkişaf yerlərində qış-
layırlar. İldə bir nəsil verir.
Qarabədən böcək ksilofaqların sayını 50-60%
aşağı salır.
ƏDƏBİYYAT
Məmmədov Z.M., Mirzəyeva N.B., Əhmədova
V.Ə. (1997) Azərbaycanın Böyük Qafqaz zona-
sında meşə ağaclarına zərər verən ksilofaqlar və
onların təbii düşmənləri. AMEA-nın Xəbərləri
(biol.elm.ser.), 1:23-29.
Məmmədov Z.M., Şirinova L.A., Atayeva R.S.,
Səfərova E.F. (2015) Abşeronda ağac və kol bit-
kilərinə zərərverən başlıca ksilofaqların (Coleop-
tera) parazitləri və onlardan bioloji mübarizədə
istifadənin mümkünlüyü. AMEA-nın Xəbərlər
(biol.elm.ser.), 2:62-67.
Зиновьев Г.А. (1959) О значении комплекса
энтомофагов в ограничении размножения ко-
роедов хвойного леса. В кн.: Чтение памяти
Н.А.Холодковского. М.–Л., с.62-86.
Коломиец Н.Г., Богданова Д.А. (1980) Пара-
зиты и хищники ксилофагов Сибири. Ново-
сибирск: Наука, 276 с.
Филиппенкова В.В. (1971) Паразиты стволовых
вредителей сосны в лесах Среднего Поволжья.
Энтомол. обозр.,50 (вып. 4): 763-769.
Харитонова Н.З. (1972) Энтомофаги короедов
хвойных пород. М., 128 с.
Яновский В.М. (1976) Энтомофаги стволовых
вредителей в Тувинской АССР и Монгольской
Народной Республике. В кн.: Проблема дина-
мики численности насекомых – вредителей
таежных лесов. Красноярск, с. 42-97.
Məmmədov və Şirinova
76
Роль Хищных Жуков В Регуляции Численности Ксилофагов,
Вредящих Лесным И Плодовым Деревьям в Азербайджане
З.М. Мамедов, Л.А. Ширинова
Институт зоологии НАНА
В результате многолетних исследований установлены 14 видов хищных жуков (Coleoptera), вли-
яющих на снижение численности ксилофагов, вредящих деревьям и кустарникам лесных и садовых
участков в Азербайджане, определена возможность использования в борьбе против ксилофагов 10
этих видов. В статье приводятся данные по биоэкологическим особенностям, распространению и
хозяйственному значению этих жуков.
Ключевые слова: Энтомофаг, хищник, ксилофаг, биология, биологическая борьба
The Role Of Predatory Beetles In Density Regulation Of Xylophagous Pests
In Forests And Orchards Of Azerbaijan
Z.M. Mamedov, L.A. Shirinova
Institute of Zoology, ANAS
As a result of years of research 14 species of predatory beetles (Coleoptera), reducing the number of
xylophages, which damage trees and shrubs in forests and orchards of Azerbaijan were revealed. The
possibility of the usage of ten species as biological control agents of xylophages was assessed. Data on
bioecological peculiarities, distribution and agricultural importance of the studied species of beetles have
been provided in the paper.
Key words: Entomophage, predator, xylophage, biology, biological control
Dostları ilə paylaş: |