Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
319 pulla, həm də natural şəkildə alınırdı. Pulla alınan vergi özü də iki qismə bölünürdü: vasitəsiz (birbaşa ödənilən vergi-E.Q.) və vasitəli (dolayısı ilə ödənilən vergi- E.Q.). Başqa xanlıqlardan fərqli olaraq İrəvan xanlığında vasitəsiz vergi cəmiyyətlər üzrə ödənilirdi. Belə cəmiyyətlərin sayı 8-ə, va- sitəli vergilərin sayı isə 20-ə çatırdı. Bütün bu vergilər xəzinəyə ödənilirdi. Natural şəkildə ödənilən vergilər də vardı. Bu vergi bəhrə (malcəhət) adlanırdı. Tədqiqatda kəndlilərin işləyib ödəmə mükəlləfiyyəti olan biyar və əvrəzdən də bəhs edilmişdi. İrəvan xanlığında müxtəlif sənət sahələri-toxuculuq, boyaqçılıq, gön- dəri emalı, şüşə istehsalı, dulusçuluq, sabun istehsalı və s. sahələri inkişaf etmişdi. Sənətkarlar sex tipli təşkilatlarda-həmkarlarda birləşmişdi. Bu təşkilatların öz qayda-qanunları olduğundan xanlar onların daxili işlərinə qarışmırdı. Həmkarların başçısı ustabaşı idi. O, həmkarlar arasında olan mübahisələri həll edir, sifarişləri qəbul edir, vergi və mükəlləfiyyətləri üzvlər arasında bölüşdürürdü. İrəvan xanlığının iqtisadi həyatında ticarət böyük rol oynamışdı. Ticarət xarici və daxili ticarətə bölünürdü. Mənbələrin təhlilindən aydın olur ki, xarici ticarət xanlıqda daha güclü inkişaf etmişdi. Bunun əsas səbəbi İrəvanın beynəlxalq ticarət yollarının qovşağında yerləşməsi idi. Digər səbəbi isə gəlir gətirdiyinə görə, xanların və nüfuzlu şəxslərin ticarətə sərmayə qoymasında idi. İrəvan şəhəri bu sahədə xüsusilə seçilirdi. Bu şəhər müxtəlif ölkələrdən gətirilmiş ticarət mallarının anbarı idi. İrəvan şəhərinə xaricdən tacirlər gəldıyi kimi, İrəvan tacirləri də İran, Osmanlı dövləti, Kartli-Kaxetiya çarlığı, Azərbaycan xanlıqları və digər ölkələrlə ticarət əlaqəsi saxlayırdı. Xanlıqdan müxtəlif ölkələrə qənd, ipək, yun və pambıq parçalar, düyü, sabun, rəng və s. ixrac olunurdu. Lakin xarici ticarətə nisbətən daxili ticarət xanlıqda zəif inkişaf etmişdi. Bunun səbəbi İrəvan xanlarının bəzi kənd təsərrüfatı mallarını inhisara alması idi. İrəvanda müxtəlif ölkələrin pul və çəki vahidləri işlənilirdi. Digər xanlıqlarda olduğu kimi, İrəvan xanlığı inzibati-ərazi cəhətdən mahallara və kəndlərə bölünürdü. Xanlıq 1 şəhər və 16 mahaldan ibarət ol muşdu. İrəvan şəhər-qala olmaqla xanlığın mərkəzi idi. Xanın iqamətgahı güclü müdafiə sisteminə malik İrəvan qalasında yerləşirdi. Mahallar mirbölük adlanan mahal naibləri tərəfindən idarə olunurdu. Kəndləri isə kəndxudalar idarə edirdi. İrəvan xanlığında 820 kənd qeydə alınmışdı. İrəvan xanlığında hakimiyyət xanın əlində idi. Xanın yanında məsləhətçi orqan olan divan fəaliyyət göstərirdi. Divanda daxili və xarici siyasət məsələləri həll olunurdu. Xandan sonra ikinci böyük şəxs mərkəzi 320 aparata rəhbərlik edən vəzir idi. Bundan başqa sarayda eşikağası, xəzinəağası, ambardar, sandukdar və s. vəzifələr vardı. İrəvan xanlığında nizami qoşunun sayı az idi. Lakin müharibə olduqda elatların hesabına çoxlu qeyri-nizami atlı dəstəsi toplanılırdı. Bütün bu dəstələr mirzələr tərəfindən siyahıya alınırdı. Müdafiə işində qalalar əhəmiyyətli rol oynayırdı. Xanlıqda iki möhtəşəm qala- İrəvan, Sərdarabad kimi qalalar mövcud olmuşdu. Xanlığın əhalisinin etnik tərkibi və sayı 1829-1932-ci illərdə keçirilən kameral təsvir əsasında araşdırılmışdır. Bu kameral təsvirə görə, işğaldan sonra İrəvan xanlığında 77848 nəfər qeydə alınmışdı. Bunlardan 9746 azəri türk ailəsi, 53409 nəfər, 3452 erməni ailəsi, 19876 nəfər, 847 kürd ailəsi 4217 nəfər, 60 qaraçı ailəsi, 346 nəfər olduğu göstərilmişdi. Lakin bu si- ya hıyaalmanı təhlil etdikdə görmək olar ki, İrəvan xanlığında əhalinin sayı daha çox olmuşdu. Belə ki, İrəvan xanlığında 820 kənd qeydə alınmışdı. Müharibələr və təbii fəlakətlər nəticəsində 462 kənd tamamilə boş qal- mışdı. Əgər orta hesabla boş qalmış kənddə 20 ailə, 100 nəfər yaşadığını nəzərə alsaq 46200 oturaq əhali müharibələr nəticəsində ya xanlığı tərk et miş, ya da ölmüşdü. Bundan əlavə, maldarlıqla məşğul olaraq yaylaq- qışlaq həyatı keçirən kürdlərə məxsus 2137 ailə, 10685 nəfər də İrəvan xanlığını tərk edərək Cənubi Azərbaycana və Osmanlı ərazisinə köçmüşdülər. Kameral siyahıyaalınmaya görə, müharibələrlə əlaqədar olar- aq qonşu ölkələrə emiqrasiya edən və ölən İrəvan əhalinin sayı təxminən 56885 nəfərdən ibarət olmuşdu. Beləliklə, 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən kameral siyahıyaalınmaya əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Rusiya- İran müharibələrindən əvvəl İrəvan xanlığının əhalisi 22978 ailə, 134733 nəfərdən ibarət olmuşdur. Bunlardan 16438 azəri türk, 3496 erməni, 2984 kürd, 60 qaraçı ailəsi idi. İrəvan xanlığı Azərbaycanın tarixi torpağıdır. Bura həm əhali baxımın- dan, həm yer adları, həm də etnoqrafiq baxımdan sırf Azərbaycan xanlığı olmuşdu. Dövlət dili Azəri türkcəsində idi. Lakin rəsmi yazışmalarda fars dilindən də istifadə olunurdu. Bu xanlıq dövlət atributu sayılan öz ordüsu, pur vahidi və sərhədləri olan feodal dövləti idi. XVIII yüzilliyin ikinci yarısı-XIX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın, o cümlədən İrəvan xanlığının daxili və xarici vəziyyəti çox mürəkkəb idi. Xanlıqlar arasında baş verən ara müharibələri, Cənubi Qafqaz uğrunda Rusiya, Qacar İranı və Osmanlı dövlətləri arasında mübarizə İrəvan xanlığını həmişə gərgin vəziyyətdə saxlayırdı. Hər üç dövlət bir-birinə qarşı mübarizədə bufer zona yaratmaq üçün İrəvan xanlığında möhkəmlənmək istəyirdi. Belə bir mürəkkəb şəraitdə daha güclü olan Rusiya Azərbaycan Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|