171
fərq müşahidə olunmur. Məsələn: To read is useful
“Oxumaq xeyirlidir”.
Amma nəzərə alaq ki, bu, azərbaycanca təbii səslənmir,
hərfi tərcümə təsiri bağışlayır. Həmin cümləni belə də
vermək olar: “Oxumağın xeyri var”. Burada xeyri sözü eyni
zamanda iki birləşmənin tərkib hissəsi kimi çıxış edir:
oxumağın xeyri və xeyri var.
Həmin dillər arasında ən maraqlı fərq ikinci halla bağlıdır:
The boy asked to go away “Oğlan icazə istədi ki, getsin
(bizcə, çıxıb-getsin daha düzgün olardı).
Buradakı to go (away) tamamlıq hesab edilir. Bu fikir
bizdə etiraz doğurmur. Amma həmin cümlənin
azərbaycanca variantında (tərcüməsində) bu belə deyil.
Burada getsin (çıxıb-getsin) sözü birincisi, isimlə ifadə
olunmuş üzv deyil; o, felin əmr şəklindədir. İkincisi, həmin
söz cümlədə tamamlıq yox, tamamlıq budaq cümləsi
vəzifəsi daşıyır.
Bu cümləni sadə cümlə şəklində də vermək olur: “Oğlan
çıxıb-getməyə icazə istədi”.
İndi isə prof. O.Musayevin həmin məsələyə aid verdiyi
misala müraciət edək. I promise to obey… (Dickens) [36,
s.173]. “Mən vəd etdim ki, tabe olum…”// “Mən tabe
olacağıma boyun oldum”//“Mən tabe olacağımı vəd etdim”.
To obey birinci cümlədə tamamlıq budaq cümləsi, ikinci və
üçüncü cümlələrdə isə başqa-başqa formalarda olan
tamamlıq kimi verilmişdir.
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin «İngilis dilinin
qrammatikası» kitabında məsdərin to ədatı ilə və onsuz
işlənməsi də qeyd olunur. Bizim burada daha çox məsdərin
to ədatı olmadan işlənməsi maraqlandırır. Ancaq məsdərin
to ədatı ilə işlənməsində də elə məqamlar vardır ki,
tutuşdurma-tipoloci baxımdan müəyyən maraq doğurur.
Müəlliflər göstərirlər ki, bir cümlədə iki və daha artıq eyni
(oxşar) vəzifədə işlənən məsdər olduqda to ədatı birinci
məsdərlə işlənib, ikincidən əvvəl buraxılır. Məsələn: She
wants to be a doctor and work in her village “O, həkim
olmaq və öz kəndlərində işləmək istəyir”.
Azərbaycan dilində həmcins məsdərlərdən birincisinin
şəkilçisiz işlənməsi mümkün deyil. Amma bu dildə də
172
məsdər şəkilçisinin (və, ümumiyyətlə, hər hansı
sözdəyişdirici şəkilçinin) təkrar işlənməsindən qaçmaq
təmayülü vardır. Yuxarıdakı cümləni həmin təmayülə uyğun
olaraq belə də vermək olar: «O (qız) həkim olub, öz
kəndlərində işləmək istəyir».
Deməli, Azərbaycan dilində həmcins vəzifədə işlənən fel
formalarının işlənməsi qaydası ingilis dilindəkinin əksinədir:
ingilis dilində to ədatı ikinci məsdərdən əvvəl buraxılır; azər-
baycan dilində isə –maq/-mək şəkilçisi birinci məsdərdən
sonra, feli bağlama şəkilçisi ilə əvəz edilir. Həmin qayda
sintetik (iltisaqi, aqlütinativ) və analitik dillər arasındakı
ünsürlərin yaradıcılığında tərs mütənasibliyə tamamilə
uyğundur.
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə to ədatının aşağıdakı
hallarda işlənmədiyini göstərirlər: “ Shall, will, do köməkçi və
can, may, must modal fellərindən sonra”. Məsələn: We shall
be teacher “Biz müəllim olacağıq”. Every one must love his
country “Hər kəs öz vətənini sevməlidir” [39, s.173].
Aydın məsələdir ki, bu hal modal fellərin işlənməsi
mövzusu ilə çulğaşır. Məlumdur ki, modal fellər içərisində
yalnız ought feli məsdərin to ədatı ilə işlənməsini tələb edir.
Do feli köməkçi fel hesab edilsə də onun modal
xüsusiyyətləri də qeyd olunur.
Deməliyik ki, “modal fel”+(xalis) məsdər” konstruksiyası
Azərbaycan dilində vahid sintaktik (morfoloci) tərkiblə verilir:
(We) shall be “ola-cağ-ıq”.
Məsdərin hansı modal fellə işlənməsindən asılı olaraq
modal mənaların da xarakteri dəyişir. N.V.Yermakova yazır
ki, “ Can, will modal felləri” modal fel+məsdər”
konstruksiyasına yəqinlik, əminlik konnotativ mənası, may
modal feli və might, could, should, would formaları isə
inamsızlıq (inanmama) konnotativ mənası verir” [98, s.10].
Hər iki əsərdə məsdərin to ədatı olmadan işlənməsinin
başqa bir halı da qeyd edilir. Bu, modal məna bildirən
qiymətverici konstruksiyalarla bağlıdır. I’ d better come with
you “Mən daha çox səninlə getmək istərdim”. We’ d better go
home “Yaxşı olardı ki, evə gedəydik”. You should rather say
so “ Gərək Siz belə deyəydiniz”. You’d better not do anything
(Maugham) “Yaxı olardı ki, Siz heç nə etməyəydiniz”
173
(Əvvəldən üç cümlə İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin,
sonrakı cümlələrsə O.Musayevin kitabından götürülmüşdür).
You’ d rather go out (Braine) “Yaxşı olardı ki, Siz çıxıb-
gedəydiniz”.
Misallardan göründüyü kimi, Azərbaycan dilində həmin
modal mənaları vermək olur, amma məsdər forması yox,
şərti olaraq “keçmişdə arzu şəkli” adlandırdığımız forma ilə.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində felin məsdər
formasının modal mənası yoxdur. Bu dildə məsdər həm
isim, həm də fel funksiyasında işlənir. Məsdərin həmin
xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin morfologiyasına həsr
olunmuş hər bir əsərdə qeyd edilir. Azərbaycan dilində
məsdərin isim kimi işlənməsi ingilis dili ilə müqayisədə daha
zəngin, onun fel kimi işlənməsi isə daha kasıb xüsusiyyətlər
nümayiş etdirir.
Azərbaycan dilində məsdərin iki formasından danışmaq
olar: geniş məsdər ( yaşamaq) və müxtəsər məsdər
( yaşama). Azərbaycan dilçilik ənənəsində müxtəsər məsdər
feli isim kimi qəbul edilmişdi.
İngilis dili ilə müqayisə belə bir fərziyyə irəli sürməyə
imkan verir ki, Azərbaycan dilində geniş məsdər forması
müxtəsər məsdər formasının yönlük halda işlənməsindən
törəmiş ola bilər. Bu fikri Azərbaycan dilində bəzi sintaktik
konstruksiyalarda müxtəsər və geniş məsdər formalarının
müvazi şəkildə işlənə bilməsi faktı da sübut edir: müq.et:
Onun belə eləməyi/eləməsi. Hər halda bunun modal məsdər
məsələsinə aidiyyəti yoxdur.
İngilis dilindəki “ shall + məsdər” tipli konstruksiyalar
Azərbaycan dilində
tərkibində
məsdər olmayan
konstruksiyalarla verilir. Deməli, Azərbaycan dilində bir dil
hadisəsi kimi modal məsdərdən danışmaq olmaz.
2.3.4. İngilis dilində modal fellər və Azərbaycan dilində
felin modallıq bildirən şəkilləri.
İngilis və Azərbaycan dillərində modallıq bildirən fellərin
sayı eyni deyildir. İngilis dilində modal fellərin sayı təxminən
10-12-dir. Azərbaycan dilində modallığa yaxın mənada
işlənən yalnız iki fel vardır: bilmək və bacarmaq. Lakin
həmin fellərin modal məna ifadə etmək qabiliyyəti çox
Dostları ilə paylaş: |