• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
271
~
olmayaraq, onların başlıca məramı Azərbaycanın istiqlalı uğrunda
kommunist ideologiyası və sovet rejiminə qarşı sonadək ideoloji
mücadil
ə aparmaqdır.
«Milli Az
ərbaycan istiqlal davasını tərvic edən siyasi qəzet»
-
«İstiqlal» 2-ci nömrəsindən bağlananadək (1934) «İnsanlara
hürriyy
ət, millətlərə istiqlal» şüarı ilə nəşr olunmuşdur. Təbii ki,
bel
ə proqramla, bu şüarla çıxan mətbu orqan həyatı boyu milli
m
ənlik hissinin, milli şüurun oyanması uğrunda mücadilə aparmış
İ.Qaspiralı şəxsiyyətini əziz tutur, irsini yüksək dəyərləndirirdi.
İ.Qaspiralı türkçülüyə, onun mənşəyinə, məramına, panturanizmə,
pantürkizm
ə, panislamizmə və bu cərəyanların mahiyyətinə, ortaq
türk dili,
əlifba məsələlərinə dair ayrı-ayrı yazılarda xatırlanır, onun
i
deyaları, əməlləri barədə yeri gəldikcə danışılır, eyni zamanda
böyük xalq xadimin
ə ayrıca məqalələr də həsr olunurdu.
Yeri g
əlmişkən qeyd edək ki, «İstiqlal» Türkiyədə,
Az
ərbaycanda türk dili, tarixi ilə bağlı müxtəlif tədbirləri – qurultay,
konfrans v
ə simpoziumları diqqətlə izləyir, materiallarını təhlil edir,
d
əyərləndirirdi. 1926-cı ilin 26 fevral – 6 mart tarixlərində Bakıda
keçiril
ən Birinci Beynəlxalq Türkoloji qurultayı, 1932-ci ilin iyun
ayında Ankarada keçirilən tarix müəllim və müdərrislərinin (din
tarixi aliml
ərinin – T.A.) konqresi, sentyabrda İstanbulda keçirilən
Dil qurultayı uzun müddət mətbuatın diqqət mərkəzində olmuş,
müzakir
ə edilmişdir. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə Türkiyədə
dövl
ətin dil və əlifba sahəsindəki siyasəti gündəlikdən düşmürdü.
«İstiqlal» da bu taleyüklü problemlərə dair müntəzəm materiallar
d
ərc edirdi. Qəzetin 1932-ci il 15 oktyabr tarixli 17-ci və 1 noyabr
tarixli 18-ci nömr
əsində Mirzə Bala Məmmədzadənin «Dildə
birlik» adlı irihəcmli məqaləsi həm türk dilinin inkişaf tarixini
izl
əmək, həm çar və Sovet Rusiyasının ortaq türk dilinə qarşı
• Abid Tahirli
~
272
~
mübariz
ə metodlarını öyrənmək, həm Azərbaycan mətbuat
nümun
ələrinin dil sahəsindəki fəaliyyətini qiymətləndirmək, həm də
İsmayıl Qaspiralının ortaq dil yaratmaq kimi tarixi təşəbbüsünün
tü
rkçülüyün inkişafına təsirini dəyərləndirmək nöqteyi-nəzərindən
diqq
əti çəkir. Yazı İstanbulda öz işinə başlayan Dil Qurultayı
münasib
əti ilə qələmə alınmışdır və yenicə maarif vəkalətinə təyin
olunmuş dr.Rəşid Qalibin qurultay ərəfəsində verdiyi bəyanatdan
bir cüml
ə ilə başlayır: «İstanbulda nəşr olunan bir qəzet
S
əmərqənddə də oxunmalı və anlaşılmalıdır». Mirzə Bala XX əsrin
20-ci ill
ərində Türkiyədə «məhkum türklərin istiqlal və hürriyyət
davasını yürüdən milli Azərbaycan və Türkistan nəşrlərinin»
qadağan olunmasını, onların yerini «bolşeviklərin və Moskva
hesabına çalışanların tutmasını» qınayır və son beş ildə isə əksinə,
türkçülüyün, dil,
əlifba islahatlarının geniş vüsət almasını
m
əmnunluqla vurğulayır.
Mü
əllifin qənaətincə, bu, başqa cür də ola bilməzdi:
«Türkiy
ədə milli türk hərəkatı hər zaman Azərbaycan, Türkistan və
Krım milli hərəkatları ilə bağlı olmuş, çox zaman bir-birinin çox
şiddətli təsirləri altında olmuşlar. Əlli il bundan əvvəl türkçülüyün
böyükl
ərindən olan Krımlı Qaspiralı İsmayıl bəy «Dildə, fikirdə,
işdə birlik» - deyə türklərdə mədəni və dil birliyi şüarını ortaya
atdığı halda, Türkiyə, Osmanlı səltənətindən daha müdhiş «Osmanlı
lisanından» qurtarmağa təşəbbüs belə etməmişdi. Krımda başlayan
modern türk milli h
ərəkatı Azərbaycana, oradan İstanbula keçmiş,
burada
əsl şəklini taparaq, yenidən türk dünyasını istila etmişdir».
İstedadlı publisist Mirzə Bala dil qurultayını türklərin dil və
m
ədəni birliyini nümayiş etdirən böyük bir tarixi hadisə kimi tarixə
düşəcəyini qeyd edir və ta qədimdən türk dilinin inkişafı ilə bağlı
t
əşəbbüslərə qısaca nəzər salır və İ.Qaspiralının ortaq türk dili
• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
273
~
yaratmaq sah
əsindəki tarixi xidmətlərini xüsusi vurğulayır. O, yazır:
«…Krımdan yeni bir səs yüksəlirdi: «Dildə, fikirdə, işdə birlik». Bu
s
əs türk millətinin orta əsr həyatına «əlvida» deməyə və milli oyanış
dövrün
ə girməyə bir işarət idi. İsmayıl bəyin bu səsi illərcə
«T
ərcüman»ın şüarını təşkil etdi. Bu səs türk dünyasının hər
t
ərəfində hərarətlə qarşılandı. Bu səsin əks-sədası Xəzər sahillərində
v
ə Altay ətəklərində eşidildi. Fəqət buna qarşı o zaman iki qüvvə
çıxmışdı: Rusiya və Osmanlı səltənəti!»
Mü
əllif İ.Qaspiralının ortaq dil yaratmaq ideyasına qarşı çar
hökum
ətinin Azərbaycanda yeritdiyi məkrli siyasəti kəskin tənqid
edir v
ə bu «şeytani əməllərin» yeganə məqsədinin Azərbaycanlıları
«müştərək türkcədən ayırmaq» olduğunu yazır, daha sonra göstərir
ki, Sovet hökum
əti də müştərək türkcəyə qarşı hərb açmış bir
v
əziyyətdədir, bütün mətbuat və nəşriyyat çar dövründəki kimi
m
əhəllələşdirilmişdir. İş o həddə çatmışdır ki, «müştərək türkcədən
b
əhs edən kommunistlər belə, şiddətlə susdurulmaqda və
pantürkizml
ə ittiham edilməkdədir». Məqalə müəllifi əmindir ki,
«Rusiya çökm
əyincə və Azərbaycan, Türkistan, Şimali Qafqaz və
İdil-Ural milli hakimiyyət və istiqlallarını əldə etməyincə, o
yerl
ərdə müştərək türkcədən bəhs etmək imkansızdır».
İstiqlal mücahidi M.Məmmədzadə Moskvanın «parçala və
hökm sür» siyas
əti ilə yanaşı bu siyasətin yerlərdə həyata
keçirilm
əsi üçün dəridən-qabıqdan çıxan dardüşüncəli milli
ziyalıları da tənqid atəşinə tutur. Azərbaycanın Maarif komissarı
Mustafa Quliyevin «İnqilab və mədəniyyət» jurnalının 1931-ci il
iyul-avqust tarixli 7-8-ci nömr
əsində yazdığı məqalədən «On illərlə
Hüseynzad
ələr və Qaspiralılar türk kəndlilərini inandırmaq istədilər
ki, Türkiy
ənin paşa və çavuşları onların doğma qardaşlarıdır.
Halbuki, Az
ərbaycan kəndliləri Anadolunu heç bir zaman
Dostları ilə paylaş: |