b o‘ L i m elektr mashinalari V i bob. O‘zgaruvchan to k elektr m ash I n alariga t ye gi shliumumiy masalalar 31

IX bob. ASINXRON DVIGATELNI YURGIZISH VA AYLANISH CHASTOTASINI ROSTLASH
52. Asinxron dvngatelni yurgizish (ishga tushirish)
Turli xil mexanizmlarni harakatga keltirish uchun asinxron dvigatellar ishlatiladi. Turli mexanizmlarda asinxron dviga- tellarning ishlash sharoitlari har xil bo‘ladi, ularni yurgieish sharoitlari ham turlicha. Dvigatelni yurgizish mumkin qadar oson va qo‘shimcha qurilmalarsie bajarilishi lozim. Dvigatel oson yurgizilishi uchun uning yurgieish momenti yetarli darajada katga bo‘lishi, yurgizish toki zsa mumkin qadar kichik bo‘lishi lozim. Dvigatel yurgizilganda ba’ei bir mexanizmlarda uning tezligi ma’lum vaqt ichida juda tekis o‘sib borishi, ba’eilarda esa yur- gizish momentining anchagina kagga bo‘lishi talab qilinadi. Ma’lumki, dvigatelni yurgieish uchun uning stator chulg‘amla- ri tarmoqqa ulanishi kerak. Chulg‘amlardan uch fazali tok o‘tganda stator ichida aylanma magnit maydoni hosil bo‘ladi, Yurgieish- ning boshlang‘ich paytida rotor qo‘zg‘almas, ya’ni 5 = 1 bo‘lgani u ch u n u q i s q a v a q t q i s q a tutashish sharo- itiga yaqin sharoitda ishlaydi . Sh uninguchun yurgizish- ning boshlang‘ich paytida stator toki, ya’ni yurgizish toki ancha katta bo‘ladi. Yurgizish tokining qiymati (3—25) ifoda asosida quyidagicha aniqdanadi: / . - /,' - , - --------. ^(Q + QO‘N * 1 + * ' 2 ) 2 Yurgizish momenti (3—42) formula bo‘yicha aniqlanadi. Har bir asinxron dvigatel uchun yurgieish tokining nominal tokka nis- bati, ya’ni / yu / / i yurgizish momentining nominal momentga nis- bati, ya’ni M ^ M K va dvigatelni to‘la yurgizish uchun ketgan vaqt muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Asinxron dvigatelni yurgizishda amalda bir necha usul qo‘llaniladi: stator chulg‘amlarini to‘g‘ri- dan-to‘g‘ri tarmoqqa ulab yurgieish; stator chulg‘amiga pasaytiril- gan kuchlanish berib yurgizish va rotor chulg‘amiga yurgizish reos- tatini ketma-ket ulab yurgizish (faza rotorli dvigatellarda). 195 www.ziyouz.com kutubxonasi
a )Q i s q a tutash tirilgan rotorli asinxron dvi- gatellarni to‘ g‘r i da n-to‘ g‘r i tarmoqqa ulab yu rgi- z i sh Kichik va o‘rtacha quvvatli dvigatellar rubilnik yoki mag- nitli yurgizgich yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqqa ulab yurgizi- ladi, bu usul eng ko‘p tarqalgan va oson usul hisoblanadi. Dvigatelning nominal toki: 1" L i . solrt^ bilan aniqlanadi. Yurgizishningboshlang‘ich paytida rotor qo‘zg‘al- mas (l, = 0. ya’ni 5 = 1 ) bo‘lgani uchun ancha katta tok hosil bo‘ladi. Bu tok yu rgizish toki deyiladi. Qisqatutashtirilgan rotor- li asinxron dvigatellarda yurgizish toki dvigatelning nominal tokidan 4 ... 7 marta katta bo‘ladi: / . = t? n = (4 -7 )7 ,,, / bu yerda: « = -t2 - - yurgizish tokining nominal tokdan necha marta 'n kattaligini ko‘rsatuvchi koeffisiyent. Har bir dvigatel uchun muhim bo‘lgan bu koeffisiyentning qiymati spravochniklarda beriladi. Dvigatel yurgizilishi bi- lan yurgizish tokining qiymati juda tez kamayadi. Yurgizish to- kining so‘nish vaqti dvigatel qanday sharoitda yurgizilishiga (salt ishlash yoki nagruzka bilan ishlash sharoitiga qarab) hamda mexanizmning mexanik xarakteristikasiga qarab, taxminan 5 ... 10 sekundga boradi. Dvigatel yurgizilgandan so‘ng uning tezligi va aylantiruvchi momenti tabiiy mexanik xarakteristika bo‘yicha o‘sib boradi (110-rasm). Rasmda P nuqta boshlang‘ich (yurgizish) momentni ifodalaydi, aylanti- ruvchi moment R nuqtada statik moment bilan muvozanatlashadi, ya’ni M = Ma. Agar yurgizish mo- menti M < M bo‘lsa, dvigatel yura olmaydi. Sh u rasmda mexanizm- ning (statik momenti) mexanik xarakteristikasi va yurgizish to- kining o‘zgarishi, ya’ni so‘nishi ham ko‘rsatilgan. Yurgizish toki ancha katta bo‘l- sa ham dvigatel uchun xavfli 196 www.ziyouz.com kutubxonasi
emas, chunki uning qiymati juda qisqa vaqt ichida kamayadi va chulg‘amlarni haddan tashqari qizdirishga ulgurmaydi. Lekin dvi- gateltokining qisqa muddatga ko‘payishi tarmoq kuchlanishi teb- ranishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa katta quvvatli dvigatellar bu usulda yurgizilganda tarmoq kuchlanishining kamayishi juda se- zilarli bo‘ladi. Katta quvvatli dvigatel yurgizilayotganda kuchla- nishning kamayishi shu tarmoqqa ulangan va ishlab turgan boshqa asinxron dvigatellar ishiga yomon ta’sir qiladi. Chunki, lviga- telning aylantiruvchi momenti tarmoq kuchlanishi kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir (M = £/,*). Sh uning uchun har qanday katga quvvatli asinxron dvigatelni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqqa ulab yur- gizish yaramaydi. Odatda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqqa ulab yurgizi- ladigan dvigatelning quvvati shu dvigatel energiya olayotgan trans- formator quvvatining 25% dan oshmasligi loeim. Amalda energiya bilan ta’minlovchi transformatorlarning quvvatiga qarab, quv- vati 55...75 kVt bo‘lgan qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqqa ulab yurgizish mumkin. 111- rasmda asinxron dvigatelni magnitli yurgizgich yordamida to‘g‘ri- dan-to‘g‘ri tarmoqqa ulash sxemasi ko‘rsatilgan. b)Tarmoq ku ch l a n i sh i n i pasaytirib yu rgizish. Yu rgizishning bunday usuli katta quvvatli qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellarni yurgizishda, shuningdek, quvva- ti uncha katta bo‘lmagan elektr tarmoqlarida o‘rtacha quvvatli 111- rasm. 112- rasm. 197 www.ziyouz.com kutubxonasi
dnigatellarni yurgizishda qo‘llaniladi. Asinxron dvigatelning yurgizish toki tarmoq kuchlanishi qiymatiga to‘g‘ri proporsio- nal. Tarmoq kuchlanishining qiymati ma’lum darajada kamayti- rilsa, yurgizish toki \am kamayadi Tarmoq kuchlanishi qiymati- ni avtotransformator (yoki oddiy transformator) yordamida; stator chulg‘amlarini ulanish sxemaparini o‘zgartirish yo‘li bi- lan hamda stator chulg‘amlariga aktiv yoki reaktiv qarshilikni ketma-ket ulash yo‘li bilan pasaytiriladi. Quyida bu usullar bilan tanishamiz. 1 . Stator chulg‘amini yulduz u s u l i d a n u ch b u r ch a k usuliga o‘tkazish yo‘li bilan yu rgi zish . Asinxron dvigatelningstator chulg‘amlari ko‘pincha uchburchak usulida ulana- di. Chulg‘amlar uchburchak usulida ulanganda yurgizish toki ancha katta bo‘ladi. Agar chulg‘amlar yulduz usulida ulansa, ayrim faza chulg‘am- lariga beriladigan kuchlanish ^/z marta kamayadi, demak, faza tokpari ham ^/z marta kamayadi. Bunda liniya toklari uch marta kamayadi. Stator chulg‘amlarining ulanish sxemasini o‘zgartirish uch fazali lerekpyuchatel P yoki kontaktor yordamida bajariladi (P2-rasm). Asinxron dvigatel yurgizilayotganda pereklyuchatel 1 vaziyatda bo‘ladi Bunda stator chulg‘amlari yulduz usulida ulangan bo‘ladi, yurgizish toki ancha kichkina bo‘ladi. Dvigatel yurgizil- gandan so‘ng pereklyuchatel chaqqonlik bilan 2 vaziyatga o‘tkazila- di. Bunda stator chulg‘amlari uchburchak usulida ulanib qoladi va dvigatel normal sharoitda ishlaydi. Demak, dvigatelning stator chulg‘ami yulduz usulidan uchburchak usuliga o‘tkazilib yurgizilsa, tarmoqdagi yurgizish toki uch marta kamayar ekan. Dvigatelning yurgizish momenti tarmoq kuchlanishi kvadratiga to‘g‘ri propor- sional (M = (/,’ ) bo‘lgani uchun, yurgizish vaqtida aylantiruvchi momentning qiymati ham uch marta kamayadi. Sh uning uchun nomi- nap nagruzka bilan yurgiziladigan dvigatellarni bu usul bilan yurgizib bo‘lmaydi. Yurgizish vaqtida aylantiruvchi momentning (yurgizish momentining) kamayishi bu usulning kamchiligi hisob- lanadi. 2 . Asinxron dvigatel sta tor i n i n g chulg‘amiga aktiv yoki reaktia q a r sh i l i k ulab yurgieish. Yur- gizish vaqtida reaktiv yoki aktiv qarshilik stator chulg‘amiga ket- ma-ket ulanadi (1 13-rasm). Asinxron dvigatel 1-rubilnik yorda- mida tarmoqkd ulanadi, bu vaqtda 2-rubilnik ochiqholatda bo‘ladi. Stator chulg‘amiga tok reaktor orqali o‘tadi va uning induktiv 198 www.ziyouz.com kutubxonasi
qarshshshgida (l s r ) kuchlanish pasayadi ( / ,lr). Stator chulg‘amlariga pasaygan kuchlanish [)\ beriladi. 11\ kuchlanishning qiymati qu- yidagicha aniqlanadi: i \ = 0 , ~ l 1Xr. Bu kuchlanish ta’sirida dvigatel’ yurib ketadi. Aylanish teeligi ortib borgan sari rotor chulg‘amida hosil bo‘ladigan EYu K kamayib boradi, bunda yurgizish toki ham kamayadi. Natijada chulg‘am bilan ketma-ket ulangan qarshiliklarda kuchlanish pa- sayishi ham kamayadi, bunda dvigatelga beriladigan kuchlanish [/, dvigatelning tezligi ortgan sari avtomatik ravishda ko‘pay- ib boradi. Dvigatel yurgizilgandan so‘ng 2-rubilnik ulanadi va dvigatelga tarmoq kuchlanishi {/, beriladi, bunda u normal sharoitda ishlay boshlaydi. Tarmoq kuchlanishining t g - marta ka- i 1n AT 199 www.ziyouz.com kutubxonasi
( t V maiishi natijasida yurgieish momentining | ^ marta kamai- ishi bu usulning kamchiligi hisoblanadi. Turli dvigatellarni yurgizish uchun lozim bo‘lgan reaktor qarshiligi quyidagi formu- la bilan aniqpanadi: Lr ~ K I l rj yu (3 -5 1 ) bu yerda: 1/1 i — stator chulg‘amining nominal faza kuchlanishi; Gt — reaktor yordamida yurgizish toki; 1t — dvigatelni to‘g‘ridan- to‘g‘ri tarmoqqa ulab yurgieilgandagi yurgizish toki. Bu yerda * r / Yu Odatda, bu usul uchun = 0,65 ga teng. Z.Asinxron dvigatelni avtotransformator yor- damida tarmoq k u ch l a n i sh i n i lasaytirib yurgi- zish (114-rasm). Sxemada uchta rubilnik ishlatiladi. Dastlab avtotransformator chulg‘amlarini yulduz usulida ulaydigan 3-ru- bilnik yopiladi, so‘ngra uni tarmoqqa ulaydigan 1-rubilnik ulanadi va dvigatelga pasaytirilgan kuchlanish 0 ' beriladi. Yurgizish toki kz marta kamayadi. kl avtotransformatorning trans- formasiya kozffisiyentidir. Bunda avtotransformatorning bir- lamchi chulg‘amida yurgizish toki k ] marta kamayadi, chunki kuchla- nishni pasaytiruvchi avtotransformatorda birlamchi chulg‘am toki uning ikkilamchi chulg‘am tokidan Ka marta kichiklir. Demak, dvi- gatel avtotransformator yordamida yurgizilganda yurgizish toki uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqqa ulangandagi yurgizish tokidan K \ marta kam bo‘ladi. Agar dvigatel uchun t = 6 bo‘lsa va tarmoq kuch- lanishi avtotransformator yordamida 380 V dan 220 V gacha kamay- tirilsa: — - — = 2. (38o) 2 Demak, bu sharoitda dvigatel yur- '2 2 0 ' gizilganda uning nominal tokidan faqat 2 marta katta yurgizish toki hosil bo‘lar ekan. Dvigatelning rotori aylanib ketgandan so‘ng 3-rubilnik uzi- ladi. Bunda avtotransformator reaktiv qarshilikka aylanadi va stator chulg‘amiga beriladigan kuchlanish bir oz ko‘payadi. Nihoyat, 2-rubilnik yopiladi va dvigatel tarmoqdan nominal kuchlanish olib ishlay boshlaydi. Avtotransformator yordamida dvigatelni 200 www.ziyouz.com kutubxonasi
yurgizish uch bosqichda bajariladi: birinchi bosqichda dvigatelga nominal kuchlanishning 50 ... 70%; nkkinchi bosqichda nominal kuchlanishning 70 ... 80% va oxirgi bosqichda unga to‘la nominal kuchlanish beriladi.