Baholash ishi va investitsiyalar

BERI indeksi

Zamonaviy investitsiya muhitining oʻzgarishiga bir qancha omillar ya’ni globallashuv, xavfsizlik, moliyaviy muhandislik, axborot va kommunikatsiya tarmoqlaridagi inqilob sabab boʻlmoqda. Jahonda yuz berayotgan global oʻzgarishlar, terrorizm va odam savdosi balolaridan mamlakatda yaratilgan xavfsizlik choralari, yetuk kadrlarga boʻlgan talabning yanada oshishi hamda 20 asr moʻjizasi boʻlgan axborot va kommunikatsiya tarmoqlaridagi shiddatli inqilob investitsiya muhitini yanada zamonaviy va jozibador qiladi.

Xorijiy investorlar indeks ma’lumotlardan vaqtni tejash maqsadida keng foydalanadilar. Mamlakatning indeksi yuqori yoki pastligi albatta ahamiyat kasb etadi. Lekin investor mamlakatning investitsiya muhiti va uning jozibadorligini baholashda boshqa omillarni ham inobatga oladi.
Investitsion muhitdagi siyosiy riskni aniqlashdagi samarali baholash usullaridan biri, oʻzining keng qamrovliligi, aniqligi va soddaligi bilan mashhur boʻlgan “BERI” indeksidan jahon xorijiy investorlari keng foydalanadilar.
1.4 - jadvalda har bir qoʻyilgan baho ekspertlar bahosiga koʻpaytirilib, oxirida barcha koʻrsatkichlar qoʻshiladi va quyidagicha baholanadi:
Koʻrsatkichlar “0” dan “4” gacha: 0 – nomaqbul shartlar, 1- salbiy shartlar, 2- oʻrtacha shartlar, 3 – yaxshi shartlar, 4 – ideal shartlar.
BERI ≥ 80 – qulay investitsion muhit, iqtisodiyot rivojlangan;
70≤BERI≥79 – yetarli darajada qulay emas va yetarli darajada rivojlanmagan;
55≤BERI≥69 – investitsion salohiyatga ega boʻlgan rivojlanayotgan iqtisodiyot;
40≤BERI≥54 – yuqori darajadagi risk, rivojlanmagan iqtisodiyot;
BERI< 40 – juda yuqori darajadagi risk va investitsiya faqat istisno tarzida kiritilishi mumkin.

2-jadval
BERI indeksi va uning mezonlari⁷

№	Mezonlar	Ta’rifi	Salmog’i, %
1.	Siyosiy barqarorlik	Kutilmagan hukumat toʻntarishlari imkoniyatlari va ularning tadbirkorlik faolligiga ta’sirini baholaydi	12
2.	Xorijiy investitsiyalar va foydaga munosabat	Xususiy tadbirkorlarga tegishli ijtimoiy ehtiyojlarga boʻlgan harajatlar hajmi	6
3.	Milliylashtirish	Beg’araz ekspropriatsiya imkoniyatlaridan to mahalliy hokimiyatlarga imtiyozlar berishgacha	6
4.	Devalvatsiya	Devalvatsiya ta’siri, hamda korxona faoliyatiga devalvatsiyaning ta’sirini yumshatuvchi choralarning hayotiyligi	6
5.	Toʻlov balansi	Hisoblar balansi va umumiy balansga, hamda xorijiy investorlarning daromadlariga ta’sir etuvchi omillar	6
6.	Rasmiyatchilik masalalari	Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasi, bojxona rasmiyatchiliklarini amalga oshirilishi, valyuta oʻtkazishlari va boshqa shunday operatsiyalar	4
7.	Iqtisodiy oʻsish sur’atlari	Yillik yalpi mahsulot ishlab chiqarish sur’atlarining oʻsishi 3%, 3-6%, 6-10% va 10%dan yuqori chegaralarda	10
8.	Valyutaning konvertirlangani	Milliy valyutaning xorijiy valyutaga almashtirish imkoniyati, hamda milliy valyutaning (korxonalarga zarur boʻlgan darajada) valyutalar bozoridagi oʻrni	10
9.	Shartnomani amalga oshirish imkoniyati	Shartnomaga amal qilish imkoniyati, hamda til va urf- odatlardagi farq natijasida qiyinchiliklarning yuzaga kelishi	6
10.	Ish haqi va mehnat unumdorligiga harajatlar	Ish haqi darajasi, mehnat unumdorligi, ishga qabul qilish tartibi	8
11.	Ekspertlar va marke-ting xizmatlaridan foydalanish imkoniyati	Korxonalarga yuridik, buxgalteriya, marketing boʻyicha maslahatlar berish, texnologiya va qurilish ishlarini amalga oshirish sohalarida maslahatlar kutish imkoniyati	2
12.	Aloqa va transportni tashkil etish	Faoliyat koʻrsatayotgan korxonalar va ularning filiallari orasidagi transport yoʻllari va aloqa tizimini (mamlakat ichidagini ham) tashkil etish va foydalanish imkoniyati. Transport infratuzilmasini baholash	4
13.	Mahalliy boshqaruv va hamkorlik	Boshqaruvning turli masalalarini yechishda oʻz kapitali bilan qatnashish va hamkorlikda faoliyat yuritishi mumkin boʻlgan mahalliy hamkorlarning soni va imkoniyatlari	4
14.	Qisqa muddatli kredit	Xorijiy hamkorlarga qisqa muddatli kreditlar berish va ulardan foydalanish imkoniyati	8
15.	Uzoq muddatli kredit va shaxsiy kapital	Hamkorlar tomonidan nizom kapitaliga oʻz ulushlarini qoʻshish shartlari va milliy valyutada uzoq muddatli kredit berish shartlari	8

Umuman olganda, «BERI» xizmati bu borada katta obroʻ qozongan tashkilotdir. Mazkur tashkilot kapital import qiluvchi mamlakatlardagi investitsiya muhitini tahlil qilib, investitsiyalarning risklilik darajasini aniqlab beradi. «BERI» xizmati matbuotlar orqali turlicha indekslar bilan investorlarning xorijiy mamlakatlarga investitsiya qoʻyishining xavf-xatarlilik, risk darajasini aniqlab beradi.
Hozirda bu xizmat koʻrsatuvchi tashkilot 55 dan ortiq kapital import qiluvchi mamlakatlardagi investitsiya muhitini 15 ta koʻrsatkichni qamrab oluvchi mezon (ball) bilan baholamoqda.Bunda mamlakat investitsiya muhiti qanchalik yuqori ballga ega boʻlsa, u shunchalik barqaror mamlakat hisoblanadi. Bu ball indekslarini hisoblashda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy omillar ta’siri ham hisobga olinadi.
Bir vaqtning oʻzida, investitsiyalar samaradorligini aniqlash ularni safarbar etishning istiqbollarini bashoratlashda muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, iqtisodiyot boʻyicha investitsiyalar taqsimotining toʻg’ri yoʻnalishlarini aniqlab olishga imkon beradi. Shu maqsadda foydalaniladigan ICOR (incremental capital-output ratio) koeffitsienti asosiy kapitalga qoʻyilgan mablag’larning kelgusi yilda YaIMning oʻsishiga ta’sirini aniqlashga imkon beradi va YaIMda investitsiyalar salmog’ining keyingi yildagi YaIMning qoʻshimcha oʻsish sur’atiga nisbatini ifodalaydi. ICOR
koeffitsienti investitsiya resurslarining samarali ishlatilishini belgilab beruvchi koʻrsatkich hisoblanib, u qanchalik kichik boʻlsa, shunchalik ahamiyatli hisoblanadi va aksincha⁸.
Investitsiyalar iqtisodiy oʻsishni ta’minlash bilan birga kelgusida investitsiyalash manbalarini yaratish uchun ham xizmat qiladi. Shu sababli yalpi investitsiyalarning YaIMga nisbatan ulushi YaIMning oʻsish sur’atidan 4-8 marotaba koʻp boʻlishi lozim. Qolaversa, yalpi investitsiyalarning aholi jon boshiga toʻg’ri kelgan miqdorini va uning oʻtgan yilga nisbatan oʻsish darajasini aniqlash investitsiyalar samaradorligini real baholashning muhim sharti hisoblanadi. Shuningdek, muayyan bir tarmoq boʻyicha yalpi investitsiyalarning samaradorligini aniqlashda joriy davrda tarmoqda band boʻlgan kishilar boshiga nisbatan toʻg’ri kelgan oʻrtacha investitsiyalar miqdorini hisoblash ham foydalidir.
ICOR = I : ∆YaIM (1.3)
bu yerda: I - oʻtgan yilda YaIMda investitsiyalarning ulushi; ∆YaIM - yalpi ichki mahsulotning oʻtgan yilga nisbatan qoʻshimcha oʻsish sur’ati.
Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun ICOR koʻrsatkichi darajasini quyidagi jadval orqali koʻrish mumkin.
3–jadval
Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun ICOR koʻrsatkichlari⁹

Yillar	Yalpi investitsiyaning yalpi ichki mahsulotga nisbati, foiz hisobida	YaIMning qoʻshimcha oʻsish sur’ati, foiz hisobida	ICOR (YaIM qoʻshimcha oʻsishi-ning kapital sig’imkorligi)
2003	19,3	4,4	-
2004	20,3	7,7	2,5
2005	19,8	7,0	2,9
2006	22,8	7,3	2,7
2007	23,0	9,5	2,4
2008	25,0	9,0	2,6
2009	23	8,1	3,1
2010	25	8,5	2,7
2011	23,9	8,3	3,1
2012	22,9	8,2	2,9
2013	23	8	2,9
2014	23,3	8	2,9
2015	23,4	7,9	2,9
2016	24,2	6,2	3,8
2017	27,5	5,2	4,7
2018	29,2	5,4	5,4
2019	37,0	5,7	6,5
2020	34,9	1,9	18,4
2021	33,3	7,4	4,5

Jadval ma’lumotidan koʻrinadiki, tahlil etilayotgan davrda YaIMning kapital sig’imkorligini aks ettiruvchi ICOR samaradorligi koʻrsatkichi 2010 yilda 2,7 ga teng boʻlgan etdi. Jahon banki ma’lumotlariga koʻra, ushbu koʻrsatkich rivojlangan mamlakatlarda 2,4 ga teng¹⁰. 2019 yilga kelib bu koʻrsatkich 6,5 ni, 2020 yilda pandemiya hisobiga YaIM oʻsish sur’atining pasayishi hisobiga bu koʻrsatkich 18,4 ni hamda 2021 yilda 4,5 ni tashkil etdi.

ICOR koeffitsientini hisoblash uslubiyotiga asoslanib, daromad oʻsishining kapitalga nisbati koʻrsatkichi oʻtgan yilgi yalpi investitsiyalarning (YaIMga nisbatan foizda) joriy yildagi YaIMning oʻsish sur’atiga nisbati sifatida aniqlanadi. Loʻnda qilib aytganda, oʻtgan yilgi investitsiyalar hajmi joriy yildagi YaIMning oʻsishida oʻz natijasini beradi. Jahon amaliyotida iqtisodiy oʻsishning ijobiy sur’atini ta’minlash uchun bu koʻrsatkichning nisbati 3/1 hisoblanadi.

3.