Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
145
edərək millətimizin bu həyat mübarizəsində məğlub olmaması
üçün müasir mədəniyyətə yiyələnməsini, Avropa tərzində üsuli-
cədid metodu ilə məktəblər açılmasını təklif edirdi. O, yazırdı
ki, «Avropa mədəniyyətini və maarif sistemini qəbul etməsək,
qonşularımızın əsiri olaraq qalacaq və məhv olub gedəcəyik».
H.Zərdabi Avropa maarif sisteminin və tərbiyə üsulunun,
mədəniyyətinin ana dilində mənimsənilməsini irəli sürən ilk
mütəfəkkirimizdir. O, bir millətin yalnız ana dilində yaşayıb
irəliləyə biləcəyinə inanırdı. Elmin məktəblərdə, hətta
gimnaziyalarda ana dilində tədris olunmasını istəyən Həsən bəy
millətə müasir məktəblər təsisini, müasir metodlarla müasir
elmlər haqqında ana dilində kitablar
və əsərlər nəşrini təklif
edirdi.
Həsən bəy «Əkinçi»nin 16.11.1876-cı il tarixli sayında
bir qədər də irəli gedərək türk dillərinin birləşdirilməsi fikrini
irəli sürmüşdür.
Bundan başqa, o hürriyyət fikrini meydana ataraq yazırdı
ki, qərbdə hürriyyət mövcud olduğu üçün mədəniyyət inkişaf
etmişdir. Şərqdə isə məhz hürriyyət yoxdur. Həsən bəy ailədə,
həyatda və siyasətdə qorxu və əsarət rejiminin mövcud
olmasından şikayət edərək uşağı atasının, qadını ərinin, nökəri
ağasının, rəiyyəti padşahın əsarətindən xilas etməyin tərəfdarı
olduğunu göstərir və belə bir rejimə dözdüyümüzə heyrət
edirdi.
Həsən bəy «Əkinçi»də elm, bilik, maarif, mədəniyyət
təbliğ edir və bunlara sahib olmağın zəruriliyini dönə-dönə
qeyd edirdi. Qəzet yazırdı: «Bizim ilə zindəgənlıq cəngi edən
millətlər elm təhsil edirlər. Ona binaən
gərək biz də elm təhsil
edək ki, onlara zindəgənlıq cəngində qalib olmasaq da, onların
bərabərində dayanıb duraq, yoxsa dövlət və xoş güzəranlıq
onların əlinə keçəcəkdir və biz mirür ilə zindəgənlıq cəngində
məğlub olub tələf olacağıq».
Onun elmə, təhsilə bu qədər əhəmiyyət verməsi millətin
III mühazirə
146
gələcək tərəqqisinin yalnız bu yolla mümkün olması qənaəti ilə
bağlı idi. Həsən bəyin fikrincə diriliyin və dirçəlişin əsasında
milli tərəqqi dayanırdı.
Ümumiyyətlə, H.B.Zərdabinin irəli sürdüyü məsələnin
kökündə millətin millət olaraq varlığını, brliyini yaratmaq
məsələsi dayanırdı. Onun fikrincə, bunun üçün iki başlıca şərt
vardır: dil birliyi və din birliyi. O yazırdı: «Bizim zəmanəmiz
elm zamanıdır və elm təhsil etmək hər tayfaya vacibdir ki,
zindəgənlıq davasında heç olmasa
özünü saxlaya bilsin və belə
elm təhsil etmək ilə tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa
gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylər hər tayfanın dirəkləri
hesab olunurlar və onların tayfa olmağına səbəbdirlər. Bu
şeylərin birisi dil və birisi din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan
birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə,
tayfa qeyri tayfalara qarışır, mirur ilə yox olur».
Həsən bəy dil və din bərabərliyi yaradılmasında, elmin
öyrənilməsində ana dilli demokratik mətbuatın, doğma dildə
təhsil verən məktəblərin zəruriliyini xüsusi qeyd edirdi.
Maarifçi və demokratik ideyaları təbliğ edən H.B.Zərdabi
«Əkinçi» qəzetində fanatizm və mövhumat əleyihə etiraz səsini
ucaldır, elm və təhsilə qarşı çıxan şəriət xadimlərini kəskin
tənqid edirdi.
O, qeyd edirdi ki, din hər bir tayfanın («millətin»)
minillik mənəvi dünyasının qaynağıdır, buna görə də, millət ulu
babalarının inanc və düşüncə varlığını da, bu varlığın yazılı
qaynağı olan Müqəddəs kitabını da
göz bəbəyi kimi qoruyub
saxlamalıdır ki, yabançı dünyaların mənəvi basqını qarşısında
özgələşməsin, dağılıb yox olmasın. Ancaq dinə bağlılıq heç
vaxt mövhumat, nadanlıq ilə qovuşmamalı, ruhanilər isə siyasi
dövlətçilik işlərinə qoşulmamalıdırlar. Əks təqdirdə xalqın
irəliləyişi yolunda böyük çətinliklər yarana bilərdi. O, daha
sonra yazırdı: «Elə ki xəlifələrin yerində sultanlar, şahlar,
xanlar əyləşdi və xalqın ipi ruhanilərin əlinə düşdü, hökumət
Şimali Azərbaycan XIX əsrin
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində
147
əhli öz nəfindən ötrü xalqı gözübağlı saxlamaq üçün
məktəbxanalarda ancaq şəriət ədəblərin ya boş sözləri bir-birinə
yapışdırıb ibarə ilə danışmağın dalına düşüb, xalqı yoxsul və
sərgərdan edib, özləri keyf və ləzzəti-dünyaya məşğul
oldular…, məktəbxanalarda da mollalıq məsələlərini araya
salıb, xalqı elm yolundan uzağa saldılar».
H.B.Zərdabi milli mətbuata
ana dilində yiyələnməyin
vacibliyini qeyd edərək yazırdı ki «qəzet və jurnal oxumaq
insanı dünyadan xəbərdar edir, öz dilini öyrədir». Bu səbəbdən
o, «Əkinçi»nin dilinin mümkün qədər sadə, aydın və təmiz
olmasına çalışaraq yazırdı: «Dünyada xəlq olunan millətlər öz
lisanlarına ana lisanı deyib ol lisan ilə…. insanlıq edirlər.
Bunun üçün bir lisan bir millətin olanda və lisanın dəxi əsası
millət olduğundan bir kişiyə vacibdir ki, daim onun irəli
getməsinə canın fəda etsin və millətin xidmətində bulunmayan
kişiyə bir kəs yaxşı deməyəcəkdir».
H.B.Zərdabinin gərgin əməyi sayəsində «Əkinçi»
qəzeti
çar Rusiyasında ictimai siyasi fəaliyyətin qadağan olunduğu
dövrdə xalqımızın ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, fəlsəfi-estetik
ruporunu milli hərəkatın daşıyıcısına çevrilmişdir.
Milli oyanışda «Əkinçi»nin fəaliyyəti və yeni Rusiya-
Türkiyə müharibəsi nəticəsində çar senzorları bu qəzeti 1877-ci
ildə bağladılar. «Ancaq artıq Əkinçi öz işini görmüş, onun
səpini bolluca cücərti vermişdir».
H.B.Zərdabidən sonra Məhəmmədtağı Əlizadə, Məhbus
Dərbəndi və başqaları yazılarında artıq «ittifaqi millət»–milli
birlik fikrini ortaya atmışdılar. Əslində «Əkinçi»nin məqsədi də
məhz bu idi. H.B.Zərdabinin məqsədini çarizm və onun
əlaltıları olan ermənilər yaxşı anladıqları üçün ona qarşı
mübarizəyə başladılar. Bu cəhətdən Tiflisdə Qriqor Arsurinin
redaktorluğu ilə ermənicə «Mşak» qəzeti xüsusilə fərqlənirdi.
O, Həsən bəyi tənqid edərək yazırdı: «… Bizim zəmanədə elm
oxumuş bir adamın xalqı «İttihadi-islam» yoluna çağırması
III mühazirə
148
görün-məmiş bir işdir… Neçə yüzildir ki, islam ətrafında olan
erməni, gürcü və qeyri tayfaları güc ilə islam edilib və indi siz
bu qədər tayfaları ittihadi-islam ilə birləşdirmək istəyirsiniz…
Yox qaytarın bizə ki, bizim zəmanə elm zəmanəsidir və biz elm
istəyirik və elm təhsil etməyə qabiliyətimiz var - bizim
qardaşlarımızı ki, keçmişdə onları cəbrən islam eləmisiniz.
Verin bizə bizim yerləri ki, keçmişdə onları güc ilə zəbt
etmisiniz və ondan sonra gedib ittihadi-islamı o səhralarda
eləyin ki, orada islam bina olub və moğol tayfasını (bu tayfanı
Avropa əhli biqabiliyyət hesab edir) birləşdirməyə səy edin».
Görkəmli tarixçi alim S.Əliyarlı doğru olaraq yazır ki «…
milli hərəkatımızın «Əkinçi» dövründə böyük iş görüldü. «Türk
milləti» anlayışı ortaya gətirildi, bir millət olmaqla öz varlığını
qoruyub inkişaf etdirmək üçün dilimizin və dinimizin
qorunması, yeni tipli məktəbin və mətbuatın yaradılması
zərurəti
düşünülmüş bir siyasi qayə, bir siyasi proqram kimi
irəli sürüldü. Başlıcası isə bu istəklərin həyata keçirilməsi
namına «milli birlik» yaratmağın gərəkli olması aydınlaşdı».
«Əkinçi» qəzeti bağlandıqan sonra Azərbaycan ziyalıları
ana dilli mətbuat uğrunda mübarizələrini da-yandırmadılar.
1879-cu ilin yanvarında Səid Əfəndi Ünsizadənin redaktorluğu
ilə Tiflis şəhərində «Ziya» adlı həftəlik qəzet nəşr olunmağa
başlandı. Bu qəzet «Əkinçi» ənənələrini davam etdirərək milli-
mədəni problemlərimizlə bağlı materiallar dərc edirdi. Qəzetdə
həmçinin ölkə daxilində və dünyada baş verən ictimai-siyasi
hadisələrə də yer ayırılırdı.
1882-ci ildə əvvəlcə Tiflisdə, sonra isə Şamaxıda 1884-cü
ilə qədər «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzeti nəşr olundu. Bu qəzetin
səhiflərində N.Vəzirov, S.Ə.Şirvani və başqaları milli-mədəni
problemlərimizlə bağlı yazılar dərc etdirirdi.
1883-cü ildə Tiflisdə Cəlal
Ünsizadənin redaktorluğu ilə
ana dilində «Kəşkül» adlı ilk juranlın nəşrinə başlandı. 1884-cü
ilin martından qəzetə çevrilən «Kəşkül» müəyyən fasilələrlə