Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
203
olmasını şərtləndirsə də, başda vəliəhd olmaqla, əyalətin
müxtəlif inzibati orqanlarına təyin olunmuş şahzadələr öz ad,
məqam və malik olduqları ixtiyardan istifadə edərək xalqı daha
qəddar bir istibdadla incidirdilər. Azərbaycan valisi və onun
ətrafına toplaşan məmurlar tərəfindən özbaşına artırılan vergilər
xalqı fəlakətli bir vəziyyətə gətirib çıxarmışdı. Beləliklə, həm
yerli xanların, həm də hakim sülalənin Azərbaycanda zülm
siyasəti-əhalinin müxtəlif təbəqələri içərisində narazılığın
artmasına, kütləvi həyacan və çıxışların baş verməsinə səbəb
olurdu.
XIX əsrin 30-cu illərinin sonu – 40-cı illərdə Təbrizdə bir
neçə antifeodal həyəcan və çıxışlar baş verdi. Bunların ən geniş
yayılanı babilər hərəkatı idi. Babilərin əsas tərkib hissəsini
xırda tacirlər, sənətkarlar, ruhanilərin aşağı təbəqəsi və
kəndlilər təşkil edirdi. Hərbçilər və yuxarı təbəqələr içərisində
babilik təlimini müdafiə edən qüvvələr var idi. Babilər hərəkatı
1844-cü il mayın 12-də özünü sonuncu imam Mehdi ilə xalq
arasında vasitəçi-bab (ərəbcə qapı) elan etmiş Seyidəli
Məhəmmədin adı ilə bağlıdır. Babın
*
ardıcılları isə babilər
*
Сейид Яли Мящяммяд 1819-ъу илин октйабрында Ширазда памбыг-парча
тиъаряти иля мяшьул олан хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Яввял
аиля янянясини давам етдириб тиъарятля мяшьул олан Сейид Яли тезликля
халг арасында бюйцк нцфуза малик олан «Шейхи» тяригятинин тяряфдары
кими таныныр. Кярбялада бяргярар олмуш бу тяригятдя башлыъа идейа-имам
Мещдинин зцщур едяъяйи вя йер цзяриндя бцтцн щагсызлыьа сон гойаъаьы,
ядаляти бярпа едяъяйи щаггында фикирляр онун ятрафында чохлу шаэирдля-
рин вя ардыъылларын топланмасына сябяб олду. Тяригятин сон башчысынын
Шейх Казымын вяфатындан (1843) сонра она башчылыг етмиш, халга щяги-
гятлярин чатдырылмасында юзцнц сонунъу имам Мещди иля халг арасында
васитячи елан етмиш вя 1844-ъц илдян «Баб» лягябини эютцряряк бяйан ет-
мишдир ки, ясас вязифяси ящалини имам Мещдинин зцщр етмясиня щазырла-
магдыр.
Бабилийин ясас идейалары онун 1847-ъи илдя Маку галасында щябсдя оларкян
йаздыьы «Бяйан» китабында юз яксини тапмышды. Иранын тарихиндя йени ера-
нын башландыьыны елан едян Баб йени йарадылаъаг ъямиййятдя бярабярлик,
ядалят шяхсиййятин тохунулмазлыьыны елан едир, юз фикирляриндя ъямиййятин
касыб вя орта тябягяляринин (таъир сяняткар, кяндлиляр) арзуларыны якс етди-
VI mühazirə
204
adlanırdı. 1847-ci ildə Zəncanda sənətkar, xırda tacir və şəhər
yoxsulları yerli hakimə qarşı çıxmış və onu şəhərdən
qovmuşdular. 1848-ci ildə Təbrizdə şəhər yoxsulları və
sənətkarların çıxışları baş verdi. 1849-cu ildə Zəncanda babilər
üsyana qalxdı. Şəhərdə babilərin sayı 15 minə çatırdı. Üsyana
Babın ən yaxın məsləkdaşı Molla Məhəmməd Əli rəhbərlik
edirdi. Onun rəhbərliyi altında vaxtında ehtiyat tədbirləri
görülmüş, gizli şəkildə şəhərdə könüllü dəstələri, silah, sursat
və ərzaq ehtiyatı yaradılmışdı. Üsyanın başlanması üçün
bəhanə Molla Məhəmməd Əlinin xidmətçilərindən birinin
tutulub zindana salınması oldu. Özünün növbəti hədəf
olduğunu yaxşı bilən Molla Məhəmməd Əli həbs olunan
adamın azad edilməsi haqqında göstəriş verdi. Babilər
silahlanaraq dərhal zindanı mühasirəyə aldılar. Qubernatorun
onlara qarşı göndərdiyi qoşunları dəf edən babilər şəhərin əsas
məhəllələrini ələ keçirib istehkamlar qurdular. Əks mövqeyi
müdafiə edən adamları öldürüb əmlakını yandırdılar. Şəhər iki
hissəyə bölündü. Babilərin sayı ətraf kəndlərin əhalisi hesabına
xeyli artdı. Qələbədən ruhlanan Molla Məhəmməd Əli
müridlərdən təşkil olunmuş dəstələr arasında nizam-intizamın
möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görür, etibarlı adamlardan
ibarət qərargah yaradır, hərbi rəislər təyin edirdi. Qısa mıddət
ərzində babi dəstələri hərbi cəhətdən idarə olunan nizami
рирди.
Яввял Исфащандан Макуйа, орадан ися Урмийа йахынлыьында Чещрик га-
ласына сцрэцн едилян Баб дяфялярля дин хадимляринин мцщакимясиня ве-
рилмишди. Бу мящкямяляр ону рущи хястя щесаб етмиш, чубуг ъязасына вя
щябся мящкум етмишди. Шащ щакимиййяти ящалинин психоложи вя дини
ящвал-рущиййясини нязяря алараг Баба вя онун тяряфдарларына гаршы ещ-
тийатла мцбаризя апарырды. Мящяммяд шащ щесаб едирди ки, ня гядяр ки,
Бабын тяряфдарлары иля шия рущаниляри арасында мцбаризя эедир щярякат
щюкумят цчцн тящлцкя йаратмыр. Лакин бабиляр цсйанынын башланмасы вя
щярякатын ятраф яразиляря эенишлянмясиндян сонра Тябриздя кечирилян
шярият мящкямяси ону бидятчи елан едяряк юлцм ъязасына мящкум едир,
1850-ъи ил ийунун 19-да Сейид Яли вя ян йахын мяслякдашы олан Аьа Мя-
щяммяд Яли иля бирликдя едам едилмишди.
Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
205
dəstələrə çevrildi. Üsyançıların mütəşəkkil qüvvəyə çevrildiyini
görən Zəncan qubernatoru kömək üçün paytaxta müraciət etdi.
1849-cu il mayın 27-28-də iki ardıcıl hücumdan sonra babilər
şəhər qalasını tutdular. Saray tarixçisinin verdiyi məlumata
görə babilər şəhərdə 84 möhkəmləndirilmiş səngər
qurmuşdular. İyunun əvvəlində şəhəri mühasirəyə alan
hökumət qüvvələri babilər tərəfindən dəf edilərək geri
çəkilməyə məcbur oldular. 1850-ci ilin dekabrında 30 minlik
şah qoşunu və feodal dəstələri Zəncanı yenidən mühasirəyə
alaraq hər tərəfdən hücuma keçdilər. Üsyançıların çoxu həlak
oldu. Onun başçısı Məhəmməd Əli isə yaralandı və üç gün sonra
vəfat etdi. Şəhərdə qalan 300 nəfərəqədər üsyançı daha 5 gün
vuruşduqdan sonra şəhəri tərk etməyə imkan vermək şərti ilə
mübarizəni dayandırmağa razı olduqlarını bildirdilər. Bu təklifi
qəbul etmələri haqqında Qurana and içmiş Şah ordu başçıları
silahı yerə qoyan üsyançıların hamısını qırdılar. Beləliklə, 1850-
ci il dekabrın sonunda Zəncan üsyanı yatırıldı. Şəhərdə qalmış
babilər 1851-ci ildə yenidən üsyan qaldırmağa cəhd göstərsələr
də, hökumət qoşunları onun ətraf ərazilərə yayılmasının qarşısını
aldılar və üsyan tezliklə amansızlıqla yatırıldı.
Zəncan üsyanı ilə eyni vaxtda Yəzddə Seyid Yəhya
Dərabinin başçılığı ilə qalxan üsyan da müvəffəqiyyətsizliyə
uğradı. Təbərsiddə, Yəzddə və digər yerlərdə başlayan
pərakəndə üsyanlar yatırıldı. 1852-ci ildə babilər şaha qarşı süi-
qəsd təşkil etdilər və onu yaraladılar. Bu hadisə ölkə
miqyasında babilərin kütləvi şəkildə edamlarının başlanmasına
səbəb oldu. 1848-1852-ci illərdə bütün İranda babilər məğlub
edilsə də, Cənubi Azərbaycanda babilik tərəfdarlarının sayı
daha da artırdı. Əhalinin bütün narazı hissələrinin babiliyə
rəğbəti güclü idi və şah hökuməti onun qarşısını ala bilmədi.
İranın və Cənubi Azərbaycanın böyük ərazisini əhatə
edən və geniş xalq kütlələrinin antifeodal mübarizəsi olan
Babilər hərəkatı dini xarakter daşısa da, özünün sosial və siyasi
VI mühazirə
206
əhəmiyyətinə görə XIX əsrin ortalarında baş vermiş və ən iri
xalq hərəkatları-Hindistandakı sipahilər üsyanı, Çindəki
taypinlər hərəkatı ilə eyni sırada durur. Babilər üsyanı İran, o
cümlədən Cənubi Azərbaycan əhalisinin yaxşı ictimai
qaydaların yaradılması uğrunda qəti mübarizəyə hazır olduğunu
əyani olaraq göstərdi. İlk antifeodal çıxış olan babilər hərəkatı
hökuməti məcbur etdi ki, özünün daxili siyasətinə yenidən
nəzər salsın, iqtisadiyyatı, ordunu və dövlət idarəçiliyini
modernləşdirsin. Üsyan həmçinin İran maarifpərvərlərinə, o
cümlədən ortadoksal ruhanilərə də öz müsbət təsirini göstərdi,
gələcəyin bir çox inqilabçılarını yetişdirdi.
3. 1905-1911-ci illər
İran inqilabının başlanması
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində ilk xalq
çıxışları. Xarici kapitalın ağalığı, sosial zülm, dövlət
məmurlarının yerlərdəki özbaşınalığı geniş xalq kütlələri
içərisində narazılığa səbəb olurdu. Ölkədə vaxtaşırı baş verən
təbii fəlakətlər(quraqlıq, çəyirtkə basqını, epidemiyalar və s.),
möhtəkirlər tərəfindən süni surətdə yaradılan ərzaq qıtlığı istər
şəhər, istərsə də kənd yoxsulları içərisində həyəcanları son
dərəcə artırırdı. XX əsrin əvvəllərinə doğru bütün ölkədə
sosial ziddiyyətlər olduqca kəskinləşmiş, əyalət, vilayət və
mahallara başçılıq edən məmurlara qarşı çıxışlar baş vermişdi.
1870-1871, 1880-ci quraqlıq illərində bütün İranda aclıq baş
verdiyi zaman Cənubi Azərbaycan
əhalisi taxıl
möhtəkirliyinin artmasına etiraz olaraq ayağa qalxdı, 1881-ci
ildə isə valini əyalətdən qovdu. Bu hadisədən sonra Təbriz və
başqa şəhərlərdə baş verən ən böyük çıxış «Tənbəki üsyanı»
adı ilə məhşur hərəkatdır ki, bu da İran xalqlarının, xüsusilə
də Azərbaycan xalqının, imperializmə qarşı ilk çıxışı olmaqla
onun siyasi mübarizəyə qoşulmasında mühüm rol oynamışdır.
Dostları ilə paylaş: |