Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
211
19-da hərəkat başçıları, dövlət nazirləri, əhalinin müxtəlif
təbəqələrindən 3 min nəfər toplanaraq təntənəli surətdə Məclis
(Məclese-şoraye-milli) yaradılmasını elan etdilər. Həmin
yığıncaqda məclisə nümayəndələr seçilməsi üçün nizamnamə
tərtib edilməsi işi orada təşkil olunmuş müvəqqəti məclisə
tapşırıldı. Sentyabrın 9-da seçki nizamnaməsi şah tərəfindən
imzalandıqdan sonra Tehranda Məclisə seçkilər başlandı. Seçki
qanunu yüksək əmlak senzi qoyaraq əhalinin böyük bir
qismini(fəhlə, kəndli, sənətkarvə tacirlər) seçki hüququndan
məhrum edir və gələcək İran parlamentində feodal
aristokratiyasının, mülkədar və varlı tacirlərinseçiləcəyinə
təminat verirdi. Hakim dairələr isə tezliklə konstitusiya
fərmanını ləğv etməyə hazırlaşırdı. Bu hal Tehranın ardınca
əyalətlərdə, xüsusilə də sosial-iqtisadi ziddiyyətlərin əks olduğu
Cənubi Azərbaycanda geniş xalq hərəkatının başlanmasına
səbəb oldu.
4.Təbriz üsyanı. Səttarxan
1906-cı ilin avqust ayında Tehranda inqilabi hərəkatın
qələbəsi, konstitusiyanın elan edilməsi, sonra isə mütləqiyyətin
konstitusiyanı pozmaq cəhdi və şahın məclisə seçkilər haqqında
nizamnaməyə qol çəkməkdən imtina etməsi xəbəri Təbrizə
çatdıqda şəhərin mübariz qüvvələri, onun siyasi cəmiyyətləri
Tehranda olduğu kimi Təbrizdə də ümumi tətil təşkil etdilər.
1906-cı ilin sentyabrında «İsmailiyyə Əncüməninin» tanınmış
üzvləri Təbrizdə ingilis konsulxanasında, minlərlə insan
«Samsam xan» məscidində bəstə əyləşdi. Bəstçilər
Konstitusiyanın elan olunması tələbi ilə şaha müraciət etdilər.
Təbrizdəki ümumi tətil, kütləvi bəst, geniş yığıncaqlar və
nümayişlər gizli siyasi cəmiyyətlər tərəfindən təşkil və idarə
olunmuşdu ki, onlara Bakının sosial-demokrat təşkilatlarının
VI mühazirə
212
güclü təsiri var idi. 1905-ci ildə «Hümmət»in yardımı ilə
Bakıda çalışan iranlıların tam gizli şəraitdə öz təşkilatı -
«İctimaiyune amiyyun» (mücahid sosial-demokrat partiyası)
yaradıldı. Partiyanın yaradılmasında N.Nərimanov,
M.Axundov, M.Əzizbəyov, B.Qasımovun xüsusi rolu
olmuşdur. N.Nərimanov tərəfindən RSDFP-nin Azərbaycan
dilinə tərcümə edilməsi və çap olunmuş proqram mətni
partiyanın proqramı kimi əsas götürüldü. Bu proqram sənədi
yerli siyasi, sosial-iqtisadi şəraitə uyğun şəkildə işlənib
hazırlandı. «Mərkəzi-qeybi» (Gizli mərkəz) adlandırılan Təbriz
sosial-demokrat təşkilatının başında Əli Müsyö dururdu.
Nəhayət, 1906-cı il sentyabrın 9-da Məclisə seçkilər ke-
çirilməsi haqqında əsasnamə imzalandı. 1906-cı il sentyabrın
20-də Təbriz üsyançıları öz tələblərinə sarayda müsbət cavab
aldıqdan sonra ingilis konsulxanasından və «Samsam xan»
məscidindən çıxaraq bazar və dükanları açdılar. Mübarizənin
davamı məqsədilə kütlələri vahid mərkəz ətrafında
birləşdirməyi ümdə vəzifə hesab edən 20 nəfər siyasi lider-
«Əncüməne-əyalətiye-Azərbaycan» adlanan ilk siyasi əncü-
manın əsasını qoydu. Göstərdiyi fəaliyyətin mahiyyəti etibarilə
bəzən siyasi mübarizənin rəhbərlik mərkəzi, bəzən isə inqilabi
hökumət vəzifəsi daşıyan bu əncüman yalnız İran Məclisinin
ikinci çağırışı dövründə (1909-1911) konstitusiyaya uyğun
olaraq əyalət əncüməni kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Azərbaycan əyalət əncümanı yarandıqdan sonra Təbriz
nümayəndələrinin məclisə göndərilməsi üçün 1906-cı il
oktyabrın 20-də seçki əncümanı təşkil edildi. Nümayəndələrin
seçilməsi noyabrın 5-də başa çatdırıldı. 1906-cı il no-yabr-
dekabr aylarında əyalət əncümanının rəhbəri ilə Azərbaycanın
digər şəhərlərində (Urmiya, Salmas, Marağa, Ərdəbil, Zəncan,
Xalxal, Xoy, Maku, Binab, Astara və b.) vilayət əncümanları
yaradıldı və beləliklə əncümanın nüfuzu Cənubi Azərbaycanın
bütün rayon və şəhərlərinə yayıldı. Seçkilər başa çatdıqdan
Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
213
sonra da vəliəhd Məməmmədəli Mirzənin tələbinə baxmayaraq
əncüman öz fəaliyyətini davam etdirirdi. Azərbaycan əyalət
əncümanı təkcə vəliəhdə qarşı mübarizədə deyil, xalq
kütlələrinin xeyrinə başladığı islahatlarla, o cümlədən ərzaq
mallarının qiymətinin qaydaya salınması, möhtəkirliyin
məhdudlaşdırılması, məhkəmə işlərinə nəzarət, maarif və
məktəblərin inkişafı və s. kimi sahələrdə müəyyən
müvəffəqiyyətlər əldə edərək kütlələrin dərin hörmət və
inamını qazanmışdı və güclü hakimiyyət orqanına çevrilmişdi.
1907-ci il fevralın 8-də Azərbaycan nümayəndələri Teh-
rana gəldi. Onlar paytaxt əhalisi tərəfindən təntənə ilə
qarşılandılar və Azərbaycan əyalət əncümanının saraya verdiyi
tələblərin müzakirəsi zamanı möhkəm dəlillərlə məclisin
razılığını əldə etdilər. Məclis özü də Məhəmmədəli şah olduğu
gündən (19 yanvar 1907-ci il) məclisə qarşı bəslədiyi etinasız
münasibətdən, nazirlərin məclis qarşısında məsuliyyət
daşımalarına maneçilik törətməsindən narazı idi. Məclis
Azərbaycan əyalət əncümanının 7 maddədən ibarət tələblərini
yazılı şəkildə saraya göndərdi və bunların həyata keçirilməsini
tələb etdi. Lakin şah ölkədə konstitusiya üsuli-idarəsinin
bərqərar edilməsi, əyalət və vilayət əncümanlarının yaradılması
və s. haqqında bu tələbləri qəbul etmədi.
Mütləq monarxiyanı bərpa etmək fikrindən çəkinməyən
şah İranın keçmiş baş naziri Əminüssultan Atabəyi ölkəyə
çağırmaq, onun vasitəsi ilə inqilabi hərəkatı boğmaq planını
hazırlayırdı. Mayın 2-də şah tərəfindən baş nazir vəzifəsinə təyin
edilən Atabəy hakimiyyətə keçdikdən sonra ölkənin hər tərəfində
feodalların qaragurühçu dəstələri tərəfindən əhaliyə, demokratik
qüvvələrə qarşı basqınlar təşkl etməyə başladı. Azərbaycanda
genişlənməkdə olan hərəkata qarşı şah və Atabəyin istifadə
etdiyi vasitələrdən biri də Maku feodalı İqbalüssəltənənin
qaragührurçu dəstələri idi. Bu dəstələr Maku və Xoy
vilayətlərinin mühüm hissələrini ələ keçirib inqilab tərəfdarlarına
VI mühazirə
214
divan tuturdular. Xoy şəhərinin müdafiəsində yüzlərlə döyüşçü
şəhid oldu. Bu hadisələrlə əlaqədar 3 gün milli matəm elan
olundu. Bütün bazar və dükanlar bağlandı, 40 min nəfərin
iştirakı ilə etiraz mitinqi keçirildi. Sosial-demokrat təşkilatları
Məclis tərəfindən xalq üçün əhəmiyyətli maddələrin olduğu
konstitusiyaya əlavələrin qəbul edilməsini ciddi tələb edir, irtica
qüvvələri qarşısında inqilabın əsas məqsədlərini, qəbul edilmiş
konstitusiyanın həyata keçirilməsini təmin etməyin yolunu
kütlələrin gücündə, onların silahlanmasında görür, hətta terror
aktlarını həyata keçirməkdən çəkinmirdilər. Avqust ayının 31-də
Atabəy məclisdən çıxarkən Tehran sosial-demokrat təşkilatının
üzvü Təbrizli Ağaabbas tərəfindən öldürüldü və bu xəbər
Təbrizdə böyük sevinclə qarşılandı. Terroru həyata keçirdikdən
sonra intihar edən Abbas ağa üçün matəm mərasimləri keçirildi.
1907-ci ilin oktyabrında şah tərəfindən məhdud burjua
azadlıqlarını nəzərdə tutan Konstitusiyaya «Əlavələr» qəbul
edildi və sənədin təsdiqi inqilab cəbhəsində qüvvələrin
təbəqələşməsini sürətləndirdi. İrtica qüvvələri xalq və inqilab
cəbhəsinə qarşı hücuma hazırlaşmağa başladı və bu yolda bütün
vasitələrdən-Türkiyə, İngiltərə və çar Rusiyası dövlətlərinin
hakim dairələrinin köməyindən istifadə etməkdən də
çəkinmədi.
1907-ci ilin noyabrında şah başda olmaqla irtica qüvvələri
əksinqilaba qarşı tədbirlər görməyə başladılar. Demokratik
hərəkata qarşı hücum hazırlamaq məqsədilə Tehranda
«Fetovvat» və «Səadət», eyni zamanda Təbrizdə «İslamiyyə»
adlı irticaçı əncümanlar təşkil edildi. İrticaçılar 1908-ci ilin
əvvəllərində Azərbaycanda və İranın başqa yerlərində öz
fitnəkarlıqlarını qüvvətləndirdilər. Şah və onun ətrafında
toplaşan mürtəce qüvvələr tərəfindən hələ 1908-ci ilin aprel və
may aylarında hazırlanmaqda olan hökumət çevrilişi həmin il
iyun ayının 23-də həyata keçirildi. Bir gün əvvəl şah kazak
briqadasının komandiri polkovnik Lyaxovu polis və digər
Dostları ilə paylaş: |