Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
219
tərksilah etməyə başladı. Rusiya təbəəsi olan Qafqaz
inqilabçıları
*
Cənubi Azərbaycandan çıxarıldılar və tezliklə öz
vətənlərində həbs edildilər. Təbriz sosial-demokrat təşkilatının
və əyalət əncüməninin qərarına əsasən Səttarxan və hərbi şura
rus qoşunları ilə hər cür toqquşmanı mücahidlərə qadağan etdi.
Beləliklə, döyüşlər dayandırıldı. Təbriz üsyanı yatırıldı.
Təbriz üsyanı və Azərbaycandakı demokratik hərəkat
bütün İranda inqilabi hərəkatın yenidən yüksəlişinə təkan verdi.
Təbriz üsyanı Rəşt və İsfahanda üsyanların uğurla başa
çatmasına, üsyançıların Tehran yürüşünə,eyni zamanda
Məhəmmədəli şahın hakimiyyətdən devrilməsinə
†
və
Konstitusiyanın bərpa olunmasına səbəb oldu.
Fədailəri tərk-silah etmək məqsədiləTehranın rəsmi
dairələri tərəfindən Səttar xan və Bağır xan 1910-cu il martın
11-də paytaxta dəvət olündular.Azərbaycanda yenidən qan
tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə ertəsi gün Təbrizdən
çıxmağa razılıq verən Səttarxan və Bağırxan aprelin 15-də
Tehrana çatdıqda məclis nümayəndələrindən ibarət böyük bir
izdiham tərəfindən son dərəcə böyük hörmətlə qarşılandılar.O
dövrün mətbuatının yazdığına görə, həmin vaxta qədər heç bir
siyasi, ictimai xadim, heç bir ruhani və xarici qonaq, hətta şah
belə təntənə ilə qarşılanmamışdı. Tərksilah haqqında əldə
edilmiş razılığa baxmayaraq, Səttarxan və ətrafındakılara
Tehranda xaincəsinə basqın edildi. Avqustun 7-də 300 nəfərə
yaxın silahlı fədainin toplaşdığı Atabəy parkı fədailərdən heç
birinin gözləmədiyi halda 6 min nəfərlik müxtəlif silahlı
*
Бунлар Тифлис «Йардым комитяси», «Ъулфа ялагя комитяси»нин цзвляриндян
бир чоху, щямчинин Н.Няриманов, Гулам Гяни оьлу, Мирзя Шапур Гяни оьлу вя
диэярляри иди.
†
16 ийул 1906-ъы илдя йцрцшдя иштирак етмиш гцввялярин башчылары-
нын иштиракы иля Тещранда кечмиш парламент нцмайяндяляриндян, назир-
лярдян, варлы таъирлярдян, ири рущанилярдян ибарят йарадылмыш «Али
Мяълис» Мящяммядяли шащын деврилдийини, онун 14 йашлы оьлу Султан
Ящмядин шащ елан олундуьуну елан етди.
VI mühazirə
220
dəstələr tərəfindən mühasirəyə alınaraq hər tərəfdən top atəşinə
tutuldu. Fədailər özlərini müdafiə etməyə məcbur oldular. Bu
vuruşmada mücahidlərdən 18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər, o
cümlədən Səttarxan yaralandı, 300 nəfərə yaxın fədai həbsə
alındı. Bununla da inqilabın son səngəri dağıdıldı.
Səttarxan və Bağırxana Təbrizə qayıtmağa icazə
verilmədi. Bu əslində sürgündə qalmaq demək idi. Bu xəyanət
Azərbaycan xalqının dərin hiddətinə səbəb oldu. Lakin Cənubi
Azərbaycanda yerləşən çar Rusiyasının qoşunları əhalinin fəal
çıxışına imkan vermədilər. Çar hökuməti Təbrizə yeni hərbi
qüvvələr göndərməklə dekabrın 28-dək Təbriz fədailərinin
müqavimətini qırdılar. Ələ keçən fədailər və Təbriz əncümanı
rəhbərlərinə divan tutuldu.
1910-cu ilin noyabr ayında Cənubi Azərbaycan xalq
hərəkatının görkəmli başçılarından biri olan Əli Müsyö vəfat
etdi. Çar hökuməti əhalinin müqavimət əzmini qırmaq
məqsədilə Azərbaycan əyalət əncümanı binasını, Səttarxan,
Bağırxan, Əli Müsyö və bir çox hərəkat rəhbərlərinin evlərini
dağıdıb xarabaya çevirdilər. Bütün Cənubi Azərbaycanda terror
və irtica hökm sürməyə başladı.
1905-1911-ci illər inqilabının yatırılması nəticəsində çar
Rusiyası və İngiltərə tərəfindən İranın, o cümlədən inqilabda
mühüm rol oynamış Cənubi Azərbaycanın əsarət altına
alınması və istismarı qüvvətləndi. Lakin bütün bunlara
baxmayaraq, 1905-1911-ci illər İran inqilabı və onun tərkib
hissəsi olan Cənubi Azərbaycan hərəkatının böyük tarixi
əhəmiyyəti oldu.
1905-1911-ci illər İran inqilabı ölkənin ictimai-iqtisadi
inkişafı zəminində yetişən, vaxtilə Avropa ölkələrində baş ver-
miş burjua inqilablarından özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənən,
Şərqin bir sıra asılı və yarımmüstəmləkə ölkələrinə xas olan
burjua inqilabı idi. Bu inqilabda mühüm rol oynayan Cənubi
Azərbaycandakı hərəkatın da bir neçə fərqli və özünəməxsus
cəhətləri vardır. Belə ki, bu üsyan ilk dəfə olaraq bütün İranda
Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
221
və ümumiyyətlə Şərq ölkələrində xalq hakimiyyətinin ilk
rüşeymi olan inqilab əncümanları yaratmış oldu. Bu xüsusiyyət
Cənubi Azərbaycan hərəkatının hərəkətverici qüvvələrində
demokratik qüvvələrin rolunun daha güclü olmasının nəticəsi
idi. İnqilabın dərinliyi və geniş kütlələri əhatə etməsi cəhətdən
Azərbaycandakı hərəkat, xüsusilə Təbriz üsyanı burjua-
demokratik inqilabı səviyyəsinə yüksələ bildi.
Cənubi Azərbaycandakı hərəkatın daha bir xüsusiyyəti
burada çıxışlara vahid siyasi rəhbərliyin «İctimaiyune-amiyun»
(sosial-demokrat) təşkilatının mövcud olmasında idi.
Nəhayət, Cənubi Azərbaycan hərəkatı dünya ictimaiy-
yətinin diqqət və rəğbətini qazanmış Səttarxan və Bağırxan
kimi inqilab sərkədələrini yetişdirdi.
Ədəbiyyat
1.
Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917). Bakı: 1985.
2.
Həsənov N. Oyanmış Təbriz və Səttarxan. Bakı: 1986.
3.
Иванов М.С. Иранская революция 1905-1911 гг. М.: 1957.
4.
Tadeusz Svietoshovski. Rusiya və Azərbaycan. Sərhədyanı bölgə
keçid dövründə. Bakı: 2000.
5.
XX əsr Azərbaycan tarixi. Bakı: 2004.
Dostları ilə paylaş: |