Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
229
dağılmasından yararlanan alman qüvvələrinin Qara dənizin
şimalından irəliləyərək Ukrayna və Krıma girməsi, Gür-
cüstanda qərərgah yaratmaları idi. İngiltərə üçün digər na-
rahatçılıq türk qüvvələrinin Qafqaza daxil olub, Şimali
Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanda irəliləməsi idi. Osmanlı
dövləti İrandan Xəzər dənizinə qədər olan ərazidə yaşayan
müsəlman-tük xalqlarını istiladan xilas etmək istəyirdi. Təbii
ki, türklərin bu istəyi ingilısləri təmin edə bilməzdi.
Hadisələr müttəfiq dövlətlərin diqqətini Şərqə yönəltdi.
Bolşevik cərəyanına və türk ordusunun fəallaşmasına qarşı
çıxış etmək hüququ müttəfiqlər tərəfindən İngiltərəyə verildi.
İngiltərənin istəyini təmin edən bu hüquq, onlara aşağıda
göstərilən məqsədlərə nail olmağı vəd edirdi: Birincisi, Xəzər
dənizinin şimalında bolşeviklərlə, Qafqazın və Xəzər dənizinin
cənubunda isə türklərlə haqq-hesab çəkib öz planlarını tam
həyata keçirmək; ikincisi, işğal altında saxladıqları İranın şimal
və şərqindən gələ biləcək təhlükəni dəf etməyə nail olmaq;
üçüncüsü, türk yürüşü və bolşevik cərəyanına qarşı Asiyadakı
Hind imperatorluğu ətrafında geniş bir güc sahəsi yaratmağa
cəhd göstərmək; nəhayət, Qara dənizin şərqindən Xəzər
dənizinə qədər olan bölgəyə nüfuz etməklə Bakı neftini ələ
keçirmək və Qafqazda yeni iqtisadi sahələr əldə etmək.
5. Cənubi Azərbaycan Birinici Dünya müharibəsi illərində
Şimali Azərbaycanla yanaşı Cənubi Azərbaycan da mü-
haribə aparan dövlətlərin strateji planlarında ilk yerləri tuturdu.
Müharibə aparan tərəflərin hər biri ayrılıqda qarşısına
məqsəd qoymuşdu. Qafqaz cəbhəsində hərbi siyasi üstünlüyə
nail olmaq, Cənubi Azərbaycanda hərbi əməliyyatları
genişləndirməklə Bakı neft rayonunu, ən başlıcası Xəzər Dənizi
hövzəsini və Orta Asiyanı ələ keçirmək idi.
Almaniya və Türkiyə İran hökumətini onların tərəfində
VII mühazirə
230
çıxış etməyə məcbur edirdi. Türkiyə Cənubi Azərbaycanın türk
əhalisinin imkanlarından bəhrələnmək istəyirdi.
Rusiya komandanlığı Alman-Türk planından xəbərdar
olan kimi buna qarşı tədbirlər həyata keçirdi. 1914-ci il noyabr
ayının 20-də general Çernozubovun komandanlığı altında rus
ordusu "Azərbaycan dəstəsi" kodu altında Culfada Rus İran
sərhədini keçərək Azərbaycanın Xoy şəhərinə daxil oldu.
Buradan cənub və şərqə doğru Urmiya gölünə doğru
irəliləyərək Soyuqbulaq və Təbrizdə mövqe tutdu.
Alman-türk tərəfinin tələblərini şah hökuməti yerinə ye-
tirmədiyi üçün 1914-cü il noyabr ayının 21-də türk-kürd hərbi
dəstələri Mosuldan hərəkətə keçərək Cənubi Azərbaycan
ərazisinə daxil oldu.
Bu zaman general Çernozubov mərkəzi ordu komandan-
lığından Culfaya doğru geri çəkilmək əmri aldu.
Beləliklə, 1914-cü il dekabr ayına türk ordusu Soyuqbu-
lağı, dekabr ayının 27-də Baçqalanı, 1915-ci il yanvar ayının 5-
də türk-kürd dəstələri Urmiyanı, yanvar ayının 8-də isə Səlmas
və Xoyu ələ keçirdi.
1915-ci il yanvar ayının 8-də Əhməd Muxtar bəyin
komandanlığı altında türk ordusu ilə eyni vaxtda general Çer-
nozubov da, yenidən Cənubi Azərbaycan istiqamətində hücum
əmri aldı.
Türkiyə Cənubi Azərbaycanda mövqelərini möhkəmlən-
dirmək üçün oraya Ənvər paşanın əmisi Xəlil bəyin ko-
mandanlığı altında əlavə hərbi dəstə göndərdi.
1915-ci ilin mart ayında Xəlil bəyin hərbi dəstəsi Ur-
miyaya daxil oldu. Rusiya tərəfdən Xəlil bəyin ordusuna qarşı
15 batalyondan ibarət general Çernozubovun hərbi hissəsi
çıxarıldı.
Sarıqamış uğursuzluğundan sonra hərbi-psixoloji dur-
ğunluq keçirən Türkiyə Rusiyanın hərbi üstünlüyü şəraitində
Cənubi Azərbaycandakı mövqelərini itirməklə üz-üzə qaldı.
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
231
Yaranmış vəziyyəti nəzərə alan Almaniya və Türkiyə qərara
aldı ki, Cənubi Azərbaycanda hərbi əməliyyatları genişlən-
dirsinlər. Beləliklə, 1915-ci ilin iyununda Hüseyn Rauf bəyin
komandanlığı altında Türk hərbi hissələri İran ərazisinə daxil
oldu. Eyni zamanda Əmir Hacı bəy və fon Şeybner – Rixterin
rəhbərliyi altında ekspedisiya Cənubi Azərbaycana daxil oldu.
Bu ekspedisiya 1915-ci ilin dekabrında Cənubi Azərbaycanın
strateji məntəqələrindən olan Soyuqbulağı ələ keçirdi. 1916-cı
ilin avqustunda Əmir Hacı bəyin vəfatı və sentyabrın 10-da
Şeybner- Rixterin geri çağrılması ilə Türk-Alman qrupunun
Cənubi Azərbaycanda mövqeyi zəiflədi.
Rusiya Cənubi Azərbaycanda möhkəmlənmək üçün
1915-ci ilin oktyabrında general N.N.Baratovun komandanlığı
altında atlı suvari korpusunu bu regiona göndərdi. 1916-cı il
avqust ayının 19-da Almaniya ilə Türkiyə arasında razılaşma
imzalandı. Bu razılaşmaya görə Cənubi Azərbaycan ərazisində
hərbi əməliyyatlara rəhbərlik yalnız Türk tərəfinə həvalə
olundu. Müharibənin sonuna yaxın Almaniya bu razılaşmanı
pozdu və Türkiyənin Azərbaycanda mövqeyini zəiflətmək
məqsədi ilə Rusiya ilə yaxınlaşmağa başladı.
İngiltərə, Xəzər hövzəsinə, xüsusən Bakı neftinə sahib
olmaq üçün Mesopotamiyadan Ənzəliyə qədər olan ərazidə
müdafıə kordonu yaratmaq niyyətində idi.
Osmanlı dövləti ilə müqayisədə Qafqaz əhalisinin etnik
tərkibinə və digər amillərə görə İngiltərənin bu regionda im-
kanları məhdud idi. Buna baxmayaraq, İngiltərə İraqda olan
qüvvələrindən bir hissəsini İran üzərindən Qafqaza yönəltməklə
yanaşı, Hindistan ərazisindəki ingilis hərbi qüvvələrindən də
istifadə edə bilərdi.
Digər tərəfdən ermənilərin də ingilislərə meylli olduğu
bəlli idi. Çünki ermənilər türklərin Qafqaza daxil olmasına
qarşı mübarizədə ingilisləri müttəfiq qəbul edirdi. İngilislər
həmçinin Cənubi Azərbaycandakı rus ordusı qrupunu ələ almaq
VII mühazirə
232
üçün onlarla gizli danışıqlar aparırdı. 1918-ci il mart ayının
ortalarında çar zabiti Albay Biçeraxovla, General Denstervil
arasında razılaşma əldə olundu. General Denstervil güclü
ingilis kəşfiyyatçısı olduğu üçün Bakının ələ keçirilməsi
məqsədi ilə xüsusi plan hazırlamışdı. İngilislər Qafqaz
yürüşünü uğurla həyata keçirməkdən ötrü general Malleson,
Deyla və Diksonun hərbi dəstələrini Xorasana göndərdi.
İngilislər Bakını ələ keçirmək üçün gizli diplomatiya yolu ilə
Almaniyaya qarşı Osmanlı ilə də danışıqlar aparırdı. Osmanlı
dövləti Cənubi Qafqazı İnqiltərənin təsir dairəsi kimi qəbul
edəcəyi təqdirdə, İngiltərə Mesopotamiya və Fələstinin
türklərin nəzarəti altında qalacağına təminat verirdi. Lakin bu
danışıqlar uğurla nəlicələnmədi. İngilislər getdikcə hərbi
mövqelərini möhkəmləndirdi.
1918-ci il aprelin 11-də fransız kəşfiyyatçısı leytenant
Puadebar, general Denstervil ilə danışıq aparmaq məqsədi ilə
Xorasana gəldi. Ffransız hərbi missiyasının Qafqazdakı rəisi
polkovnik Şardine də general Denstervilin yanında idi.
A.Biçeraxov general-mayor Lionel Denstervilə, o cümlədən onu
əvəz etmiş general M.V.Tomsonla yanaşı, Cənubi Qafqazdakı
fransız hərbi agenti polkovnik Şardine və ABŞ nümayəndəsi
Vilberqlə əlaqədə idi. A.Biçeraxov həmçinin S.Şaumyanın
şəxsində Bakı kommunası ilə də gizli sövdələşmə aparırdı.
İngilis hökuməti fəaliyyətini gücləndirərək Şimali Qaf-
qazda da özünə dayaq tapdı. İngilislər keçmiş çar generalları ilə
işbirliyi qurdu. Onlar general Alekseyev vasitəsilə Kuban
bölgəsində bolşeviklərə qarşı qüvvə yaratmağa başladı. İngi-
lislər bütün qüvvələri öz əllərinə keçirmək istəyirdi. Kür çayı-
nın cənubunda və Lənkəran limanında da bir qədər ingilis
qüvvələri var idi. İngiltərənin bütün məqsədlərinin arxasında
Bakı neftini ələ keçirmək niyyəti dururdu. Birinci dünya mü-
haribəsində iştirak edən dövlətlərin Azərbaycan siyasətində Çar
Rusiyasının, o cümlədən Sovet Rusiyasının mövqeyi xüsusi
Dostları ilə paylaş: |