Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
233
əhəmiyyət kəsb edirdi.
VII mühazirə
234
6. Oktyabr çevrilişindən sonra sovet Rusiyasının
Azərbaycanla bağlı siyasəti
1914-cü ilin avqustunda Rusiyanın Antanta blokunun
tərkibində müharibəyə girməsi çarizmin işğalçılıq siyasətinin
məntiqi nəticəsi idi. Çar Rusiyası imperiyanın sərhədlərini
genişləndirməklə Dardanel və Bosfor boğazlarına yiyələnmək
istəyirdi.
Oktyabr çevrilişindən sonra Sovet Rusiyası 100 il əsarəti
altında saxladığı Cənubi Qafqaz
regionunu itirmək təhlükəsi
qarşısında qaldı. Həm Çar Rusiyası, həm Müvəqqəti Hökumət,
həm də bolşevik Rusiyası Azərbaycanın itirilməsi faktı ilə
razılaşmırdı. Azərbaycan Rusiya üçün mövqeyinə görə mühüm
iqtisadi və hərbi-strateji əhəmiyyətə malik bir region idi.
Qafqazın təbii ehliyatları, xüsusən Bakı nefti dünya
dövlətlərinin maraq dairəsinə çoxdan daxil olmuşdu. Bununla
yanaşı, Bakı Yaxın Şərqlə Mərkəzi Asiyanın kəsişdiyi bir
mərkəz rolunu oynayırdı.
Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması Rusiya üçün iqtisadi
və hərbi-stralejı əhəmiyyətinə görə mühüm
bir ərazinin
itirilməsi demək idi. Əvvəla, Azərbaycan Rusiyanın mühüm
enerji bazası idi. Təbii ki, burada Bakı nefti başlıca yer tuturdu.
Bu bazanın başqa dövlətlər tərəfindən ələ keçirilməsi Rusiyanı
yanacaq sarıdan ağır vəziyyətdə qoyardı.
İkincisi,
Azərbaycanın zəbt
olunması Rusiyanın Xəzər dənizi höv-
zəsində mövqeyini sarsıdır, Həştərxan və Orta Asiya istiqa-
mətində Rusiyaya qarşı hərbi yürüşləri asanlaşdırırdı. Bütöv-
lükdə, Azərbaycanın itirilməsi Rusiya ilə Yaxın Şərq arasında
yaranmış tarixi, iqtisadi və siyasi əlaqələrin pozulması demək
idi. Ona görə də, Rusiyanın Azərbaycan siyasəti daha irticaçı
xarakter daşıyırdı. Ruslar Bakını kiməsə vermək niyyətində
deyildi.
Birinci Dünya müharibəsi və bolşevik istilası nəticəsində
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
235
iqtisadi cəhətdən tənəzzülə uğrayan Rusiyanı yalnız Bakı nefti
xilas edə bilərdi. Rusiyada hakimiyyəti ələ almış bolşeviklər
necə olur olsun, Bakı neftini öz əllərində saxlamaq istəyirdilər.
Bu məqsədlə erməni əsilli bolşevik S.Şaumyan xüsusi tapşırıqla
Bakıya göndərildi. S.Şaumyan
Cənubi Qafqazda bolşevik
hakimiyyətini qurmaq imkanında olmadığını dərk edərək
fəaliyyətini Bakı ilə məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qaldı.
Bakıda çalışan minlərlə rus işçiləri və Daşnaksütyun partiyası
birləşərək bir bolşevik hökuməti qurdular. Bakıda yaşayan
ermənilərlə ruslar siyasi baxışlarında fərqlər olmaşına
baxmayaraq müsəlmanlara qarşı vahid cəbhədə birləşdi.
S.Şaumyan başda olmaqla bolşeviklər Bakının türk əhalisinə
amansız divan tutdu. Bolşeviklər Moskva hökumətinin neftə
olan ehtiyacını təmin edirdi. Yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq
Azərbaycanın vətənpərvər qüvvələri Osmanlı türklərinin
köməyi ilə Bakını bolşevik-daşnak irticasından
xilas etmək
məsləsini ön plana keçirdi. Moskvadakı mərkəzi kommunist
hökuməti Bakıda bolşevik hakimiyyətini saxlamaq üçün var
qüvvəsi ilə çalışırdı. Sovet Rusiyası Qafqazda onun siyasətinə
əngəl törədən səbəb kimi Osmanlı dövlətini və Almaniyanı
göstərirdi. Odur ki, Brest-Litovski sövdələşmə-sindən sonrakı
dövrdə, yəni 1918-ci il martından başlayaraq bolşevik hökuməti
Azərbaycana qarşı çevik siyasət həyata keçirməyə başladı.
Sovet Rusiyası Qafqazı itirməmək üçün mühüm tədbirlər
həyata keçirdi. 1918-ci il iyulun 13-də V.İ.Lenin
hərbi və dəniz
işləri xalq komissarına Bakıya 8-10 hərbi gəmi göndərməsi
haqqında göstəriş verdi.
1918-ci il iyulun 19-da Şimali Qafqaz dairəsi Hərbi Şu-
rası yaradıldı. Bundan əlavə 1918-ci il iyulun 20-də, Sovet hö-
kuməti Bakıya canlı qüvvə, o cümlədən silah və hərbi sursat
göndərdi. V.İ.Leninin göstərişi ilə hərbi inqilab Şurasında onun
yaxın silahdaşlarından olan Ter-Arutunyantsın rəhbərliyi
altında Bakıya göndərmək üçün hərbi dəstə təşkil edildi.
VII mühazirə
236
Həmçinin, İvanov-Qafqazskinin komandanlığı altında Bakıya
ilk üç batalyon göndərildi. Ter-Arutunyantsın
rəhbərliyi ilə
təşkil olunan hərbi hissənin əsasını Moskva, Petroqrad və
İvanov-Voznesenskidə yaşayan erməni fəhlələri təşkil edirdi.
7. Müharibənin ikinci mərhələsində
Bakı nefti uğrunda gegən mübarizə
Brest-Litovsk sülh müqavibsinin VII maddəsinə uyğun
olaraq rus qoşunlarının bir hissəsi 1918-ci il martın 23-də İranı
tərk etdi. Moskva hökuməti Qafqaza, xüsusən Bakıya hərbi
hissələr göndərməklə Brest sülh müqaviləsinin şərtlərini pozdu.
Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin
VII maddəsinə uyğun olaraq
Qafqaz cəbhəsini tərk edən rus əsgərləri müqaviləni pozaraq
hərbi sursat və silahlarını ermənilərə verib gedirdi. Qafqaz
cəbhəsi komandanlığının əmrinə əsasən «arxa cəbhəni»
qorumaq üçün xüsusi dəstələr yaradıldı. Artıq Baş
komandanlığın 1918-ci il 5, 11 və 18 fevral tarixli əmrinə
əsasən əksəriyyəti ermənilər olmaqla, nəzərdə tutulan xüsusi
hərbi dəstələr təşkil olundu. Eyni zamanda Rusiyanın
müxtəlif
yerlərində erməni komilələri fəaliyyət göstərirdi. Məqsəd
erməni zabit və gənclərini səfərbər edib Qafqaza göndərmək
idi.
1917-ci ilin sonu – 1918-ci ilin əvvəllərində təşkil olun-
muş erməni silahlı dəstələri Tiflisə və İrəvana daxil ola bil-
mədikləri üçün Bakıda cəmləşdi. Bolşevik Rusiyası Azərbay-
canı zəbt etmək və müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirtmək
üçün bu qüvvələrin köməyindən istifadə etdi. Sovet Rusiyasının
Azərbaycan siyasətindən məharətlə istifadə edən erməni
zabitləri gələcəkdə Azərbaycan türklərinə qarşı zorakılıq
niyyətlərini həyata keçirmək üçün nizami ordu dəstələri
formalaşdırdı. Ona görə də çətin
vəziyyətdə qalan Azərbaycan