Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
245
yerləşən ermənilər, ingilis və amerkanlardan yardım alaraq türk
qüvvələrinə müqavimət göstərməyə çalışırdı.
I Qafqaz Türk Ordu qrupu Kazım Qarabəkir paşanın
rəhbərliyi altında Culfanın şimalından hərəkətə keçərək, er-
məniləri bu bölgədən çıxardı. Bununla da Araz çayının cənubu
ermənilərdən təmizlənmiş oldu.
1918-ci il iyulun 14-də Andranik Naxçıvana gəlib,
Azərbaycan kəndlərinə qarşı kütləvi qırğınlar törətməyə baş-
ladı. Türk Ordu komandanlığı tərəfindən Naxçıvanın er-
mənilərdən azad olunması tapşırığı II Qafqaz Türk Ordu
qrupuna həvalə olundu.
Naxçıvan 3000 piyada, 500-600-ə qədər erməni atlı
silahlı dəstəsinin işğalı altında idi.
1918-ci il iyul ayının 19-da II Qafqaz Türk Ordu qrupu
və 35-ci piyada alayı Naxçıvana doğru hərəkətə keçdi. Türk
hərbi birləşmələri 1918-ci il iyulun 20-də Naxçıvana girdi.
Andranikin dəstəsi darmadağın edildi.
Beləliklə, Naxçıvan erməni işğalı və zülmündən azad
oldu. Bundan sonra, Kazım Qarabəkir paşa, 1918-ci ilin
avqustunda qərargahını Naxçıvana göçürdü.
Brest-Ltovski sülhünün şərtinə uyğun olaraq, 1918-ci il
iyulun 14-də Qars, Ərdahan və Batum əhalisi plebistit
(səsvermə) keçirdi. Əhali Osmanlı dövlətinə birləşmək qərarını
verdi. 1918-ci il avqust ayının 15-də Sultan Vahidəddin Qars,
Ərdahan və Batumun Osmanlıya birləşməsi haqqında fərman
imzaladı.
Osmanlı hökuməti, 1918-ci il sentyabr ayının 14-də
Batumi və Qars vilayətlərinin təşkili haqqında qərar verdi.
Naxçıvan Qars nahiyyəsinə daxil oldu.
I Dünya müharibəsinin Osmanlı dövlətinin məğlubiyyəti
ilə nəticələnəcəyini hiss edən İttifaq və Tərəqqi Partiyası istefa
vermək məcburiyyətində qaldı. Əhməd İzzət Paşa kabineti,
Türk Ordusunun Qafqaz ərazilərini 1918-ci il dekabr ayının 3-ə
VII mühazirə
246
kimi tərk etməsi qərarını imzaladı. Bu birbaşa (30 oktyabr
1918) Mudros barışığı ilə bağlı idi.
Türk ordusu Naxçıvanı da tərk etməli idi.
1918-ci il oktyabr ayının 21-də Baş nazir Əhməd İzzət
paşa Gümrü, İğdır və Naxçıvan qəzalarında olan hərbçilərin hə-
min ərazilərdən çəkilməsini istədi. Bu addım regionun mü-
səlman-türk əhalisini dəhşətli təhlükə, erməni işğalı ilə üz-üzə
qoydu.
Belə olan halda Naxçıvan əhalisi 9-cu Ordu komandanı
Yaqub Sevgi paşaya müraciət etdi.
Müraciətdə aşağıdakı istəklər irəli sürüldü.
1.
Osmanlı ordusu geri çəkilməsin;
2.
Əgər əsgərlərin geri çəkilməsi zəruri isə, onda
əhalinin mühafizəsi üçün hər qəzada bir qisim əsgər qalsın;
3.
Qəzalara gələcək xristianlar tərəfindən
müsəlmanların məhv edilməsinin qarşısı alınsın.
Müsəlman-türk əhalisinin narazılığını haqlı hesab edən
Yaqub Sevgi Paşa, durumu İstanbula bildirməyi lən-gitmədi.
Lakin İstanbuldan müsbət cavab alınmadı.
Erməni silahlı birləşmələri, yaranmış vəziyyətdən istfadə
edərək 27 dekabr 1918-ci il tarixdə Yaponun nəzarətində olan
dəstə ilə Naxçıvanın qərbindəki Auş kəndinə hücum edərək
2000 nəfər dinc əhalini öldürdü.
Qarsın güneyindən Ordubada qədər olan bölgə
ermənilərin təhdidi altında idi.
Müsəlman-türk əhalisi özünü erməni təcavüzündən
qorumaq üçün Naxçıvan başda olmaqla, Şərur, Eçmiəzdin, Sür-
məli və İrəvanın cənubunda yaşayan müsəlman-türklər Qəmərli
kəndinə toplaşdılar. Qızğın müzakirələrdən sonra, mərkəzi
İğdır olmaqla sədr və 6 üzvdən ibarət olan bir hökumət
qurdular. Hökumətin sədri Əmir bəy Əkbərzadə, Hərbi nazir –
Qarslı Cahangirzadə İbrahim, Maliyyə naziri- Qəmbər Əli bəy
Bənanyarlı, Mülkiyyət naziri –Bakir bəy Rizazadə, Xarici işlər
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
247
naziri –Həsən ağa Səfazadə, Ədliyyə naziri-Məhəmməd
Bəyzadə idi.
Araz Türk hökuməti əhalinin təhlükəsizliyini təmin et-
mək məqsədi ilə ciddi tədbirlər gördü. 9-cu Ordu komandanı
Yaqub Sevgi paşanın yardımı ilə 20 tabur təşkil edildi. Könüllü
olaraq bu bölgədə qalan türk əsgər və zabitləri də bu taburlara
daxil oldular.
Ermənilərin törətdikləri qətliam, işgəncə və zülmlərin
qarşısını mərdliklə alan Araz Türk hökuməti, erməni silahlı
dəstələrini Naxçıvandan çıxarmağa müvəffəq oldu.
1918-ci il noyabr ayının 30-da Qars şəhərində böyük bir
konqres toplandı.
Ordubad, Naxçıvan, Sərdərabad, İğdır, Qəmərli, Ahiska,
Ahılkelek bölgələrindən millət vəkili sifəti ilə 70 nəfər nü-
mayəndə konqresə qatılmışdı. Konqresin qəbul etdiyi qərara
görə, mərkəzi Qars şəhəri olmaqla Batumdan Ordubada, Ağrı
dağından Qara dəniz sahillərinə kimi uzanan müsəlman türk
ərazilərində Milli Şura hökuməti yarandı. Ahıska hökuməti və
Araz Türk hökuməti Milli Şura hökumətinə birləşdi.
12 nazirdən ibarət olan hökumətin başçısı İbrahim bəy
Cihangiroğlu idi.
1918-ci il noyabr ayının 11-də Almaniyanın təslim
olması ilə I Dünya müharibəsində hərbi əməliyyatlar dövrü ba-
şa çatdı. Bundan sonrakı mərhələdə Naxçıvan daha mürəkkəb
vəziyyət ilə üz-üzə qaldı. Erməni komitələri, ingilis, amerikan
və bolşevik yardımı sayəsində Naxçıvan torpaqlarını ələ
keçirmək istədi. Lakin qəhrəman Naxçıvan əhalisi, mərdliklə
vuruşaraq öz torpaqlarını erməni işğalından qurtara bildi.
Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində Osmanlı dövlətinin
ərazisinin Avropa dövlətləri tərəfindən bölüşdürülməsi, dünya
neftinin 66%-nə malik olan Yaxın Şərqin Avropa dövlətləri
tərəfindən zəbt olunmasıdır.
Bu müharibə Rusiya və Avropa üçün də itkisiz ötüşmədi.
VII mühazirə
248
Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə Rusiya
və Almaniya arasında bağlanan Brest-Litovski sülhünün şərt-
lərinə uyğun olaraq Rusiyanın əlindən 3 mln km
2
–ərazi, 62
milyonluq əhali çıxdı. Rusiyanın sərhədləri paytaxt şəhəri
Sankt-Peterburqa yaxınlaşdığı üçün paytaxt Moskva şəhərinə
köçürüldü.
Birinci Dünya müharibəsinin ən önəmli sonuclarından
biri Avropanın XVIII əsrdən bəri uzun sürən uzunmüddətli
dəniz və ticarət üstünlüyü təhlükəyə düşdü. Dünya
iqtisadiyyatında «Avropa üstünlüyü dönəmi» sona çatdı.
Avropa ABŞ-dan asılı vəziyyətə düşdü.
Birinci Dünya müharibəsi Avropaya 350 milyard dollar
həcmində zərər vurdu. Avropada 10 milyon insan öldü, 20
milyon yaralanaraq şikəst oldu. Təkcə Fransada 20-32 yaş
həddində əhalinin yarısı müharibənin qurbanı oldu.
Bütövlükdə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda
formalaşan Versal sistemi dünyaya sülh gətirə bilmədi.
Ədəbiyyat
1.
Baharlı (Vəlili) M.H. Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, 203s.
2.
История Азербайджана по документам и публикациям. Под
ред. акад. З.М.Буниятов. Баку: Элм, 1990, 382с.
3.
Əliyev H.Z. Türkiyə Birinci Dünya müharibəsi dövründə. Bakı:
Azərb SSR EA, 1965, 168s.
4.
Həsənov C. Azərbaycan Beynəlxalq münasibətlər sistemində.
1918-1920. Bakı: Azərnəşr, 1993, 362s.
5.
Kurat A.H. Türkiyə və Rusiya. Ankara Üniversitesi. Basım evi,
1970, 755s.
6.
Qasımov M. Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlə-
rin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər). Bakı: Adiloğlu,
2001, 406s.
7.
Musayev İ. Şimali Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət (1907-
1920-ci illər). Bakı: 1992
8.
Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində
siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər).
Dostları ilə paylaş: |