Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
249
Bakı: 1998, 385 s.
9.
Ə.Şıxlinski. Xatirələrim. Bakı: Azərnəşr, 1994.
VIII mühazirə
248
Dos. A.Z.İbrahimova
VIII. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ
(1918 – 1920)
1.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində
ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət
2.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və onun ilkin
addımları
3.
AXC-nin daxili siyasəti
4.
AXC-nin xarici siyasəti
5.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu
1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində
ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət
Ölkəmizdə bütün siyasi proseslərin gedişini
müəyyənləşdirmiş Petroqraddakı 1917-ci il oktyabr çevrilişi
nəticəsində bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi Bakıda da
içtimai-siyasi qüvvələr arasında gedən mübarizəni daha da
kəsginləşdirdi.
Bakıda hakimiyyət məsələsi müxtəlif ictimai-siyasi
qüvvələri çox kəskin şəkildə qarşı-qarşıya qoymuşdu. Əgər
eser, menşevik və daşnaklar koalision demokratik bir hökumət,
yəni Zaqafqaziyanın müxtəlif şəhərlərində olduğu kimi İctimai
Təhlükəsizlik Komitəsi yaratmaq istəyirdilərsə, bolşeviklər
hakimiyyətin Bakı Sovetinə verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər.
Bu məsələ oktyabr ayında keçirilən Bakı Sovetinin iclaslarında
gərgin mübahisə və diskussiyalara səbəb oldu. Eser, menşevik
və daşnaklar nə qədər çalışdılarsa, öz istədiklərinə nail ola
bilmədilər. Bakı Sovetinin 26, 27 oktyabr tarixli geniş
iclaslarında içtimai təhlükəsizlik komitəsinin yaradılması
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
249
haqqında qətnamə qəbul edilsə də bolşeviklər onun əleyhinə
çıxdılar və proletariat tərəfindən müdafiə edilmədiyini
bildirərək növbəti iclasların keçirilməsinə nail oldular.
Bakı Sovetinin məhz 31 oktyabr və 2 noyabr tarixli
iclasları bolşeviklərin qələbəsinin ilkin mərhələsini təmin etdi.
Sovetin yeni seçilən İcraiyyə Komitəsi Bakıda ali hakimiyyət
orqanı elan edildi. Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə
43 nəfər üzv və üzvlüyə namizəd seçilmişdi: Şaumyan,
Caparidze, Fioletov, Basin, Pinder, Munzafarov, Ovsyannikov,
Petruxin, Avakyants, Zarqaryants və b.
Fevral inqilabından sonra olduğu kimi, oktyabr
çevrilişindən sonra da Sovetin rəhbər orqanlarının
yeniləşdirilməsi ilə mühüm vəzifələrə erməni və rus millətindən
olan bolşeviklər təyin olundular.
Eser-menşeviklər Bakı Soveti tərəfindən hakimiyyətin
ələ alınmasını qeyri-qanuni saydıqlarından etiraz əlaməti olaraq
2 noyabr tarixli iclası tərk etmişdilər. Nəticədə 488
nümayəndədən 144 nəfəri zalı tərk etmişdi. Yerdə qalan 344
nəfərin əksəriyyəti həqiqi deputatlar deyil, Sovetə cəlb edilmiş
mədən-zavod komissiyalarının, polk, rota komitələri
nümayəndələri idi. Menşeviklər bildirirdilər ki, demokratik
yolla seçilməyən mədən-zavod komissiyaları proletariatın
təmsilçisi ola bilməzdi.
Bolşeviklər eser, menşevik, daşnak deputat çoxluğu
şəraitində müvəffəqiyyət qazana bilməyəcəklərini başa düşərək
mədən-zavod komissiyaları nümayəndələrini Sovetə cəlb
edərək onlara səs vermək hüququ vermiş, bu da onlara qələbə
qazandırmışdı.
Fevral inqilabından sonra Müvəqqəti hökumətin yerli
orqanı kimi yaranan və hələ də formal olsa da fəaliyyət gös-
tərən İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsinin (İTİK)
buraxılması haqqında Bakı Sovetində noyabrın 13-də qərar
qəbul edilir. Noyabrın 12-də Bakı Sovetinin iclasında İçtimai
VIII mühazirə
250
təhlükəsizlik komitəsinin buraxılması haqqında qərar qəbul
edilmişdi.
Sovetin idarə heyətini ələ keçirən bolşeviklər ilk növbədə
öz hegemonluqlarını təmin etmək üçün seçkilər keçirməyi
qərara aldılar.
Bakı Sovetinə seçkilərə hazırlıq getdiyi bir şəraitdə,
noyabrın 11-də Tiflisdə Cənubi Qafqaz diyarının bütün siyasi
partiyalarının, milli və içtimai təşkilatların nümayəndələrinin
iştirakı ilə keçirilən müşavirədə Cənubi Qafqazı müstəqil idarə
edən hakimiyyət orqanının yaradılması haqqında qətnamə
qəbul edildi. Noyabrın 15-də diyarın 3 əsas millətinin və siyasi
qüvvələrin nümayəndələrinin daxil olduğu Cənubi Qafqaz
Komissarlığı yaradıldı. Onun tərkibinə azərbaycanlılardan
X.Xasməmmədov, F.X.Xoyski, M.Y.Cəfərov, X.Məlikaslanov
daxil idi. Komissarlığa gürcü menşeviki E.P.Qeqeçkori
rəhbərlik edirdi. Bu orqanın qəbul etdiyi Bəyannamədə «Yeni
hökumətin Müəssisələr Məclisi çağrılanadək müvəqqəti olaraq
Cənubi Qafqazda hərc-mərcliyə son qoymaq və bolşevik
Rusiyasına qarşı mübarizə məqsədi ilə təşkil olunduğu»
bildirilmişdi.
Bununla da Azərbaycanda ikihakimiyyətlilik yarandı.
Bakı şəhəri və onun ətraf kəndləri Bakı Sovetinin hakimiyyəti
altında idisə, Azərbaycanın qalan hissəsi Zaqafqaziya
Komissarlığına tabe idi.
Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb bir şəraitdə Bakı
Soveti tədricən siyasi orqana çevrilən Bakı şəhər duması,
müsəlman, erməni Milli Şuraları ilə yanaşı fəaliyyət
göstərməyə məcbur idi. Bolşeviklər Dumanı ləğv edə
bilmirdilər. Çünki şəhər təsərrüfatı, xüsusi ilə ərzaq, maliyyə
sahələri, milis Dumanın sərəncamında idi. Bakı Sovetinin isə
hələ təsərrüfat kadrları yox idi
Yerli əhali arasında böyük nüfuza malik olan müsəlman
Milli Şuraları isə özlərini Komissarlığın yerli səlahiyyətli
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
(1918 – 1920)
251
orqanları hesab edirdilər. Bolşeviklər Bakı Sovetində öz möv-
qeyini möhkəmləndirməmiş həmin orqanları ləğv etməyə cürət
etmirdilər. Ona görə də əsas diqqət ilk növbədə Bakı Sovetinə
seçkilərin keçirilməsinin təşkilinə yönəldilmişdi.
1917-ci il dekabrın 12-16 da Bakı Sovetinə keçirilən seç-
kilər nəticəsində 51 bolşevik, 41 daşnak, 38 sol eser, 28 sağ
eser, 11 menşevik, 21 müsavatçı, yəni bütövlükdə 190 deputat
seçilmişdi.
Dekabr seçkiləri kimi Bakı Sovetinin 31 dekabr tarixli
iclası da bolşeviklərin Sovetdə öz mövqeyini
möhkəmləndirmək işində mühüm rol oynadı. Həmin iclasda
İcraiyyə komitəsinin yalnız Sovet hakimiyyətini müdafiə edən
partiyaların nümayəndələrindən ibarət təşkil edilməsi haqqında
qərar qəbul edildi. Sovetin tərkibinə daxil olan partiya
fraksiyaları hakimiyyət məsələsinə öz münasibətlərini
bildirərkən sol, sağ eserlərdən, daşnaklardan fərqli olaraq
menşeviklər qətiyyətlə hakimiyyətin Sovetlərə verilməsinin
əleyhinə çıxdılar. Menşeviklər Sovet ilə Dumanı birləşdirmək
və koalision hökumət yaratmaq təklifini irəli sürdülər. Müsavat
fraksiyası seçkilərin demokratik keçirilməməsinə etirazlarını
bildirsələr də, hakimiyyətin Sovetlərə verilməsi ilə razılaşmalı
oldular.
1918-ci ilin əvvəllərində Bakı Sovetinin rəhbərliyi siyasi
hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədi ilə müəyyən tədbirlər
gördü. Köhnə inzibati məhkəmə orqanları ləğv edilərək yeniləri
yaradıldı. Həmin ilin yanvarında Sovet hərbi inqilabi komitəsi
nəzdində inqilabi tribunal təsis edildi. Şəhər Dumasının
fəaliyyəti məhdudlaşdırılaraq maliyyə, əhalinin ərzaqla
təchizatı, nəqliyyat, poçt, teleqraf üzərində nəzarət Sovetin
ixtiyarına verildi. 1918-ci il 15 yanvar tarixli dekretə əsasən
Bakı Soveti silahlı qüvvələrini yaratmağa başladı. Qızıl
qvardiya dəstələri cəbhələrdən qayıdan erməni əsgərlərinin
hesabına genişdəndirilirdi. Sovet qoşun hissələri erməni daşnak
Dostları ilə paylaş: |