Baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan  
Birinci Dünya müharibəsi illərində
 
 
249
Bakı: 1998, 385 s. 
9.
 
Ə.Şıxlinski. Xatirələrim. Bakı: Azərnəşr, 1994. 
 

---

VIII mühazirə 
 
 
248
Dos. A.Z.İbrahimova 
 
VIII. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 
(1918 – 1920) 
 
1.
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması  ərəfəsində 
ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət 
2.
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması  və onun ilkin 
addımları 
3.
 
AXC-nin daxili siyasəti 
4.
 
AXC-nin xarici siyasəti 
5.
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu 
 
 
1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində 
ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət 
  
Ölkəmizdə bütün siyasi proseslərin gedişini 
müəyyənləşdirmiş Petroqraddakı 1917-ci il oktyabr çevrilişi 
nəticəsində bolşeviklərin hakimiyyətə  gəlməsi Bakıda da 
içtimai-siyasi qüvvələr arasında gedən mübarizəni daha da 
kəsginləşdirdi. 
Bakıda hakimiyyət məsələsi müxtəlif ictimai-siyasi 
qüvvələri çox kəskin  şəkildə qarşı-qarşıya qoymuşdu.  Əgər 
eser, menşevik və daşnaklar koalision demokratik bir hökumət, 
yəni Zaqafqaziyanın müxtəlif şəhərlərində olduğu kimi İctimai 
Təhlükəsizlik Komitəsi yaratmaq istəyirdilərsə, bolşeviklər 
hakimiyyətin Bakı Sovetinə verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. 
Bu məsələ oktyabr ayında keçirilən Bakı Sovetinin iclaslarında 
gərgin mübahisə və diskussiyalara səbəb oldu. Eser, menşevik 
və daşnaklar nə  qədər çalışdılarsa, öz istədiklərinə nail ola 
bilmədilər. Bakı Sovetinin 26, 27 oktyabr tarixli geniş 
iclaslarında içtimai təhlükəsizlik komitəsinin yaradılması 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
249
haqqında qətnamə  qəbul edilsə  də bolşeviklər onun əleyhinə 
çıxdılar və proletariat tərəfindən müdafiə edilmədiyini 
bildirərək növbəti iclasların keçirilməsinə nail oldular. 
Bakı Sovetinin məhz 31 oktyabr və 2 noyabr tarixli 
iclasları bolşeviklərin qələbəsinin ilkin mərhələsini təmin etdi. 
Sovetin yeni seçilən  İcraiyyə Komitəsi Bakıda ali hakimiyyət 
orqanı elan edildi. Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə 
43 nəfər üzv və üzvlüyə namizəd seçilmişdi:  Şaumyan, 
Caparidze, Fioletov, Basin, Pinder, Munzafarov, Ovsyannikov, 
Petruxin, Avakyants, Zarqaryants və b. 
Fevral inqilabından sonra olduğu kimi, oktyabr 
çevrilişindən sonra da Sovetin rəhbər orqanlarının 
yeniləşdirilməsi ilə mühüm vəzifələrə erməni və rus millətindən 
olan bolşeviklər təyin olundular.  
Eser-menşeviklər Bakı Soveti tərəfindən hakimiyyətin 
ələ alınmasını qeyri-qanuni saydıqlarından etiraz əlaməti olaraq 
2 noyabr tarixli iclası  tərk etmişdilər. Nəticədə 488 
nümayəndədən 144 nəfəri zalı  tərk etmişdi. Yerdə qalan 344 
nəfərin əksəriyyəti həqiqi deputatlar deyil, Sovetə cəlb edilmiş 
mədən-zavod komissiyalarının, polk, rota komitələri 
nümayəndələri idi. Menşeviklər bildirirdilər ki, demokratik 
yolla seçilməyən mədən-zavod komissiyaları proletariatın 
təmsilçisi ola bilməzdi. 
Bolşeviklər eser, menşevik, daşnak deputat çoxluğu 
şəraitində müvəffəqiyyət qazana bilməyəcəklərini başa düşərək 
mədən-zavod komissiyaları nümayəndələrini Sovetə  cəlb 
edərək onlara səs vermək hüququ vermiş, bu da onlara qələbə 
qazandırmışdı. 
Fevral inqilabından sonra Müvəqqəti hökumətin yerli 
orqanı kimi yaranan və  hələ  də formal olsa da fəaliyyət gös-
tərən  İctimai Təşkilatların  İcraiyyə Komitəsinin (İTİK) 
buraxılması haqqında Bakı Sovetində noyabrın 13-də  qərar 
qəbul edilir. Noyabrın 12-də Bakı Sovetinin iclasında  İçtimai 

---

VIII mühazirə 
 
 
250
təhlükəsizlik komitəsinin buraxılması haqqında qərar qəbul 
edilmişdi.  
Sovetin idarə heyətini ələ keçirən bolşeviklər ilk növbədə 
öz hegemonluqlarını  təmin etmək üçün seçkilər keçirməyi 
qərara aldılar. 
Bakı Sovetinə seçkilərə hazırlıq getdiyi bir şəraitdə, 
noyabrın 11-də Tiflisdə  Cənubi Qafqaz diyarının bütün siyasi 
partiyalarının, milli və içtimai təşkilatların nümayəndələrinin 
iştirakı ilə keçirilən müşavirədə Cənubi Qafqazı müstəqil idarə 
edən hakimiyyət orqanının yaradılması haqqında qətnamə 
qəbul edildi. Noyabrın 15-də diyarın 3 əsas millətinin və siyasi 
qüvvələrin nümayəndələrinin daxil olduğu Cənubi Qafqaz 
Komissarlığı yaradıldı. Onun tərkibinə azərbaycanlılardan 
X.Xasməmmədov, F.X.Xoyski, M.Y.Cəfərov, X.Məlikaslanov 
daxil idi. Komissarlığa gürcü menşeviki E.P.Qeqeçkori 
rəhbərlik edirdi. Bu orqanın qəbul etdiyi Bəyannamədə «Yeni 
hökumətin Müəssisələr Məclisi çağrılanadək müvəqqəti olaraq 
Cənubi Qafqazda hərc-mərcliyə son qoymaq və bolşevik 
Rusiyasına qarşı mübarizə  məqsədi ilə  təşkil olunduğu» 
bildirilmişdi.  
Bununla da Azərbaycanda ikihakimiyyətlilik yarandı. 
Bakı şəhəri və onun ətraf kəndləri Bakı Sovetinin hakimiyyəti 
altında idisə, Azərbaycanın qalan hissəsi Zaqafqaziya 
Komissarlığına tabe idi. 
Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb bir şəraitdə Bakı 
Soveti tədricən siyasi orqana çevrilən Bakı  şəhər duması, 
müsəlman, erməni Milli Şuraları ilə yanaşı  fəaliyyət 
göstərməyə  məcbur idi. Bolşeviklər Dumanı  ləğv edə 
bilmirdilər. Çünki şəhər təsərrüfatı, xüsusi ilə  ərzaq, maliyyə 
sahələri, milis Dumanın sərəncamında idi. Bakı Sovetinin isə 
hələ təsərrüfat kadrları yox idi 
Yerli  əhali arasında böyük nüfuza malik olan müsəlman 
Milli  Şuraları isə özlərini Komissarlığın yerli səlahiyyətli 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
251
orqanları hesab edirdilər. Bolşeviklər Bakı Sovetində öz möv-
qeyini möhkəmləndirməmiş  həmin orqanları  ləğv etməyə cürət 
etmirdilər. Ona görə  də  əsas diqqət ilk növbədə Bakı Sovetinə 
seçkilərin keçirilməsinin təşkilinə yönəldilmişdi. 
1917-ci il dekabrın 12-16 da Bakı Sovetinə keçirilən seç-
kilər nəticəsində 51 bolşevik, 41 daşnak, 38 sol eser, 28 sağ 
eser, 11 menşevik, 21 müsavatçı, yəni bütövlükdə 190 deputat 
seçilmişdi.  
Dekabr seçkiləri kimi Bakı Sovetinin 31 dekabr tarixli 
iclası da bolşeviklərin Sovetdə öz mövqeyini 
möhkəmləndirmək işində mühüm rol oynadı. Həmin iclasda 
İcraiyyə komitəsinin yalnız Sovet hakimiyyətini müdafiə edən 
partiyaların nümayəndələrindən ibarət təşkil edilməsi haqqında 
qərar qəbul edildi. Sovetin tərkibinə daxil olan partiya 
fraksiyaları hakimiyyət məsələsinə öz münasibətlərini 
bildirərkən sol, sağ eserlərdən, daşnaklardan fərqli olaraq 
menşeviklər qətiyyətlə hakimiyyətin Sovetlərə verilməsinin 
əleyhinə  çıxdılar. Menşeviklər Sovet ilə Dumanı birləşdirmək 
və koalision hökumət yaratmaq təklifini irəli sürdülər. Müsavat 
fraksiyası seçkilərin demokratik keçirilməməsinə etirazlarını 
bildirsələr də, hakimiyyətin Sovetlərə verilməsi ilə razılaşmalı 
oldular. 
1918-ci ilin əvvəllərində Bakı Sovetinin rəhbərliyi siyasi 
hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədi ilə müəyyən tədbirlər 
gördü. Köhnə inzibati məhkəmə orqanları ləğv edilərək yeniləri 
yaradıldı. Həmin ilin yanvarında Sovet hərbi inqilabi komitəsi 
nəzdində inqilabi tribunal təsis edildi. Şəhər Dumasının 
fəaliyyəti məhdudlaşdırılaraq maliyyə,  əhalinin  ərzaqla 
təchizatı, nəqliyyat, poçt, teleqraf üzərində  nəzarət Sovetin 
ixtiyarına verildi. 1918-ci il 15 yanvar tarixli dekretə  əsasən 
Bakı Soveti silahlı qüvvələrini yaratmağa başladı. Qızıl 
qvardiya dəstələri cəbhələrdən qayıdan erməni  əsgərlərinin 
hesabına genişdəndirilirdi. Sovet qoşun hissələri erməni daşnak 

---