Baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
279
Prof. F.F.İbrahimli 
Dos. B.O.Əziz 
 
IX. AZƏRBAYCAN 20-30-cu İLLƏRDƏ 
 
1.
 
Aprel (1920-ci il) çevrilişi və Azərbaycanda Kommunist 
hakimiyyətinin qurulması. Sovet işğal rejiminə qarşı mü-
barizə. Üsyanlar və müqavimət hərəkatı. 
2.
 
Respublikanın formal müstəqilliyinin sonu və  ərazi bü-
tövlüyünə qəsdlər 
3.
 
Azərbaycanda sənayeləşdirmə və kollektivləşmə siyasətinin 
həyata keçirilməsi. 
4.
 
30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və onun 
Azərbaycan üçün nəticələri. 
 
1. Aprel (1920-ci il) çevrilişi. 
Azərbaycanda kommunist hakimiyyətinin qurulması.  
Sovet işğal rejiminə qarşı mübarizə.  
Üsyanlar və müqavimət hərəkatı 
 
1920-ci ilin əvvəllərindən etibarən Azərbaycana qarşı 
xarici təhlükə gücləndi. Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Antanta 
dövlətləri tərəfindən tanınması Sovet Rusiyasının ölkəmizə 
qarşı siyasi qısqanclığını daha da artırdı. Cəbhələrdəki 
qələbələrdən sonra vəziyyəti xeyli yaxşılaşmış Sovet Ru-
siyasının xarici siyasətində günün vacib məsələlərindən biri 
kimi «Azərbaycan məsələsi» dururdu. «Новый  мир» qəzeti 
1920-ci il 13 yanvar tarixli «Tufan qarşısında» adlı 
məqaləsində yazırdı: «Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini bərpa 
etmək lazımdır…  İnqilabi Rusiya təqvimi ilə desək, biz 
oktyabrqabağı günlər içərisindəyik». 
Bu ideoloji təbliğatın və ciddi xəbərdarlığın arxasında çox 
məkrli niyyət dururdu ki, bu da 1920-ci il aprelin 27-də həyata 
IX mühazirə 
 
 
280
keçirildi. 
Aprelin 27-də XI Ordunun süngülərinə söykənən kom-
munistlər Azərbaycan milli hökumətini devirib hakimiyyəti ələ 
keçirdilər. Bu həqiqəti çevrilişi həyata keçirən bolşeviklərin 
özləri etiraf etdilər. Məsələn: Həmid Sultanov (Xalq Daxili 
İşlər Komissarı) Azərbaycan K(b)P-nin II qurultayındakı 
(1920-ci il oktyabr) çıxışında bildirirdi: «Hakimiyyətin 
devrilməsində  mən özüm şəxsən iştirak etmişəm. Mən yaxşı 
başa düşürdum ki, arxamızda Yalamada yerləşən qırmızı sün-
gülər dayanır. Mən tələbləri hökumətə  təqdim edəndə MK-ya 
ümid etmirdim ki, o işi ləngidə bilər. Ancaq arxayın idim ki, 
qırmızı süngülər indi də olmasa sabah, o birisi gün burada 
olacaqdır. Bu müddətdə məni və mənim yoldaşlarımı öldürsələr 
belə, Bakı  fəhlələri qalxacaq və Sovet hakimiyyətinə hazır 
şəkildə yiyələnəcəklər. Belə  də oldu, biz Sovet hakimiyyətini 
hazır şəkildə aldıq, bizə onu qabda gətirdilər». 
Aprelin 28-də AK(b)P MK Azərbaycan Müvəqqəti 
İnqilab Komitəsini Azərbaycanın ali siyasi hakimiyyət orqanı 
elan etdi. İnqilab Komitəsi elə ilk müraciətdən XI Orduya qarşı 
silahlı müqavimət göstəriləcəyi təqdirdə terrora əl atacığını 
bəyan etdi. Lakin ilk günlərdə  nə xalq, nə  də milli ordu 
tərəfindən XI Orduya qarşı elə bir ciddi müqavimət 
göstərilmədi. Bu bir sıra səbəblərlə bağlı idi: 
1) hadisələrin mahiyyətini dərk edən və işğalçı qoşunlara 
qarşı çıxmağa qadir olan qüvvələr başa düşürdülər ki, yaranmış 
qüvvələr nisbətində müqavimət mənasızdır və saysız 
qurbanlarla nəticələnə bilər; 
2) 1918-ci ilin mart qırğınının dəhşətlərini yaşayanlar 
vahimə keçirir, dağlara, meşələrə  çəkilir və bu işin hansı 
sonluqla qurtaracağını gözləyirdilər; 
3) Azərbaycanda yaşayan çoxsaylı rus, erməni və digər 
millətlərin nümayəndələri XI Ordunun timsalında özlərinin 
müdafiəçilərini görür və yaranmış qeyri-milli hökumətə üs-

---

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
281
tünlük verirdilər. 
4)  işğalçı XI Ordunun önündə  gələn türkiyəli zabitlər 
xalqa bildirirdilər ki, ordu Azərbaycanda qalma-yacaq və 
buradan keçib Anadoluya, ölüm-dirim savaşı aparan Türkiyəyə 
köməyə gedəcək. 
5) Azərbaycan hökuməti xalqa baş verən hadisələrlə bağlı 
müraciət etmədi. Bu səbəbdən xalq ilkin dövrdə nə baş verdiyni 
anlaya bilmədi.  
1920-ci il aprelin 27-dən avqustun 25-dək Azərbaycanın 
16 qəzasında  İnqilab Komitələri təşkil edildi. Bu komitələrdə 
fəaliyyət göstərən 70 nəfərdən 41-i kommunist idi. 
Aprel çevrilişindən sonra Azərbaycanda ilk dövrdə ali 
qanunverici və icraedici orqan kimi Müvəqqəti  İnqilabi 
Komitə elan edilmişdi. Onun tərkibi əsasən azərbaycanlılardan 
ibarət idi: N.Nərimanov – sədr, M.Hüseynov, Ə.Qarayev, 
H.Sultanov, A.Əlimov (Sovet Rusiyası Xalq Milli İşlər Ko-
missarlığı Kollegiyasının üzvü olan N.Nərimanov Leninin 
göstərişi ilə Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissar 
təyin olunmuşdu (O, Bakıya mayın 16-da gəlmişdi).  İnqilab 
Komitəsi aprelin 28-də öz qərarı ilə respublikanın yeni 
hökumətinin – Xalq Komissarları  Şurasının tərkibini təsdiq 
etdi. Yeni hökumətin sədri və Xalq Xarici İşlər Komissarı 
N.Nərimanov olsa da, bu zahiri xarakter daşıyırdı. 
Əsl həqiqətdə Azərbaycanda aprel çevrilişi nəticəsində 
hər birinin öz məqsəd və  mənafeyi olan müxtəlif siyasi 
qüvvələr hakimiyyətdə  təmsil olunmuşdu. Bunları  şərti olaraq 
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
a) Moskvanın siyasi xəttini Azərbaycanda həyata keçirən 
müxtəlif millətlərin nümayəndələrini təmsil edən qüvvələr; 
b) «Beynəlmiləlçi» azərbaycanlı bolşeviklər; 
c) Xalqın azadlıq yolunu sosializmdə görən milli hissli və 
milli baxışlı kommunistlər; 
ç) Siyasi çevrilişdən istifadə edib, Respublikada 
IX mühazirə 
 
 
282
hakimiyyətə  gəlmiş  və intiqam hissi ilə  fəaliyyət göstərən 
erməni kommunistlərindən ibarət qüvvələr. 
Dəyişikliklər həyata keçirilərkən yerli şəraiti, milli adət-
ənənələri, dil və din amillərini nəzərə almağı  tələb edən 
N.Nərimanov hesab edirdi ki, respublika azərbaycanlı kom-
munistlər tərəfindən idarə olunmalıdır. O, bildirirdi ki, Azər-
baycanın milli simasını  səciyyələndirən cəhətlər ciddi surətdə 
saxlanılmalı  və gücləndirilməlidir. Azərbaycanın «si-
masızlaşdırılmasının» qəti surətdə  əleyhinə olan N.Nərimanov 
və onun tərəfdarları bütün hakimiyyəti  əslində öz əlində 
cəmləşdirmiş Kommunist Partiyasının rəhbər orqanlarında azlıq 
təşkil edirdilər. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 
kommunistlərin  əsas hissəsi qeyri-azərbaycanlı-lardan ibarət 
olduğu üçün respublikanın müstəqilliyinin müvəqqəti hal oldu-
ğunu öz əməllərində sübut edirdilər. Milliyyətcə erməni olan 
kommunistlər çox böyük səlahiyyətli Bakı Partiya Komitəsinin 
ətrafında birləşərək öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmək 
istəyirdilər. Onlar 1920-ci il mayın 5-6-da keçirilmiş birinci 
Ümumbakı partiya konfransında  şəhər partiya komitəsinə  və 
onun bürosuna öz tərəfdarlarının seçilməsinə nail oldular. 
Beləliklə, respublikada milli, mənəvi və iqtisadi problemlərin 
həllində qarşıdurmanın əsası qoyuldu. 
Azərbaycanda işğalçı Sovet rejimi– proletariat diktaturası 
üç formada həyata keçirilmişdir.  İşğalın ilk günlərindən tətbiq 
edilən forma inqilab komitələri oldu. Bu orqan malik olduğu 
səlahiyyət və mahiyyət etibarı ilə çar Rusiyasının Vətənimizdə 
tətbiq etdiyi komendant üsul idarəsi ilə eyni idi. Bir qədər sonra 
inqilab komitələrindən yoxsul komitələrinə, daha sonra 
sovetlərə keçildi. 
Bolşeviklərin hakimiyyətə  gəlməsinin ilk günlərindən 
Azərbaycanda diktatura bərqərar oldu. Xalqın adından çıxış 
edən bolşeviklər yeni yaranan dövləti proletar diktaturası 
adlandırsa da, əsil həqiqətdə isə bu bir partiyanın hökmranlığı 

---