Baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan  
Birinci Dünya müharibəsi illərində
 
 
233
əhəmiyyət kəsb edirdi. 
 
 
VII mühazirə 
 
 
234
6. Oktyabr çevrilişindən sonra sovet Rusiyasının  
Azərbaycanla bağlı siyasəti 
 
1914-cü ilin avqustunda Rusiyanın Antanta blokunun 
tərkibində müharibəyə girməsi çarizmin işğalçılıq siyasətinin 
məntiqi nəticəsi idi. Çar Rusiyası imperiyanın sərhədlərini 
genişləndirməklə Dardanel və Bosfor boğazlarına yiyələnmək 
istəyirdi. 
Oktyabr çevrilişindən sonra Sovet Rusiyası 100 il əsarəti 
altında saxladığı  Cənubi Qafqaz regionunu itirmək təhlükəsi 
qarşısında qaldı. Həm Çar Rusiyası, həm Müvəqqəti Hökumət, 
həm də bolşevik Rusiyası Azərbaycanın itirilməsi faktı ilə 
razılaşmırdı. Azərbaycan Rusiya üçün mövqeyinə görə mühüm 
iqtisadi və  hərbi-strateji  əhəmiyyətə malik bir region idi. 
Qafqazın təbii ehliyatları, xüsusən Bakı nefti dünya 
dövlətlərinin maraq dairəsinə çoxdan daxil olmuşdu. Bununla 
yanaşı, Bakı Yaxın  Şərqlə  Mərkəzi Asiyanın kəsişdiyi bir 
mərkəz rolunu oynayırdı. 
Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması Rusiya üçün iqtisadi 
və  hərbi-stralejı  əhəmiyyətinə görə mühüm bir ərazinin 
itirilməsi demək idi. Əvvəla, Azərbaycan Rusiyanın mühüm 
enerji bazası idi. Təbii ki, burada Bakı nefti başlıca yer tuturdu. 
Bu bazanın başqa dövlətlər tərəfindən ələ keçirilməsi Rusiyanı 
yanacaq sarıdan ağır vəziyyətdə qoyardı. 
İkincisi, 
Azərbaycanın zəbt  olunması Rusiyanın Xəzər dənizi höv-
zəsində mövqeyini sarsıdır, Həştərxan və Orta Asiya istiqa-
mətində Rusiyaya qarşı  hərbi yürüşləri asanlaşdırırdı. Bütöv-
lükdə, Azərbaycanın itirilməsi Rusiya ilə Yaxın  Şərq arasında 
yaranmış tarixi, iqtisadi və siyasi əlaqələrin pozulması demək 
idi. Ona görə  də, Rusiyanın Azərbaycan siyasəti daha irticaçı 
xarakter daşıyırdı. Ruslar Bakını kiməsə vermək niyyətində 
deyildi. 
Birinci Dünya müharibəsi və bolşevik istilası nəticəsində 

---

Azərbaycan  
Birinci Dünya müharibəsi illərində
 
 
235
iqtisadi cəhətdən tənəzzülə uğrayan Rusiyanı yalnız Bakı nefti 
xilas edə bilərdi. Rusiyada hakimiyyəti  ələ almış bolşeviklər 
necə olur olsun, Bakı neftini öz əllərində saxlamaq istəyirdilər. 
Bu məqsədlə erməni əsilli bolşevik S.Şaumyan xüsusi tapşırıqla 
Bakıya göndərildi. S.Şaumyan Cənubi Qafqazda bolşevik 
hakimiyyətini qurmaq imkanında olmadığını  dərk edərək 
fəaliyyətini Bakı ilə  məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qaldı. 
Bakıda çalışan minlərlə rus işçiləri və Daşnaksütyun partiyası 
birləşərək bir bolşevik hökuməti qurdular. Bakıda yaşayan 
ermənilərlə ruslar siyasi baxışlarında fərqlər olmaşına 
baxmayaraq müsəlmanlara qarşı vahid cəbhədə birləşdi. 
S.Şaumyan başda olmaqla bolşeviklər Bakının türk əhalisinə 
amansız divan tutdu. Bolşeviklər Moskva hökumətinin neftə 
olan ehtiyacını təmin edirdi. Yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq 
Azərbaycanın vətənpərvər qüvvələri Osmanlı türklərinin 
köməyi ilə Bakını bolşevik-daşnak irticasından xilas etmək 
məsləsini ön plana keçirdi. Moskvadakı  mərkəzi kommunist 
hökuməti Bakıda bolşevik hakimiyyətini saxlamaq üçün var 
qüvvəsi ilə çalışırdı. Sovet Rusiyası Qafqazda onun siyasətinə 
əngəl törədən səbəb kimi Osmanlı dövlətini və Almaniyanı 
göstərirdi. Odur ki, Brest-Litovski sövdələşmə-sindən sonrakı 
dövrdə, yəni 1918-ci il martından başlayaraq bolşevik hökuməti 
Azərbaycana qarşı çevik siyasət həyata keçirməyə başladı.  
Sovet Rusiyası Qafqazı itirməmək üçün mühüm tədbirlər 
həyata keçirdi. 1918-ci il iyulun 13-də V.İ.Lenin hərbi və dəniz 
işləri xalq komissarına Bakıya 8-10 hərbi gəmi göndərməsi 
haqqında göstəriş verdi. 
1918-ci il iyulun 19-da Şimali Qafqaz dairəsi Hərbi  Şu-
rası yaradıldı. Bundan əlavə 1918-ci il iyulun 20-də, Sovet hö-
kuməti Bakıya canlı qüvvə, o cümlədən silah və  hərbi sursat 
göndərdi. V.İ.Leninin göstərişi ilə hərbi inqilab Şurasında onun 
yaxın silahdaşlarından olan Ter-Arutunyantsın rəhbərliyi 
altında Bakıya göndərmək üçün hərbi dəstə  təşkil edildi. 
VII mühazirə 
 
 
236
Həmçinin,  İvanov-Qafqazskinin komandanlığı altında Bakıya 
ilk üç batalyon göndərildi. Ter-Arutunyantsın rəhbərliyi ilə 
təşkil olunan hərbi hissənin  əsasını Moskva, Petroqrad və 
İvanov-Voznesenskidə yaşayan erməni fəhlələri təşkil edirdi. 
 
 
7. Müharibənin ikinci mərhələsində  
Bakı nefti uğrunda gegən mübarizə 
 
Brest-Litovsk sülh müqavibsinin VII maddəsinə uyğun 
olaraq rus qoşunlarının bir hissəsi 1918-ci il martın 23-də İranı 
tərk etdi. Moskva hökuməti Qafqaza, xüsusən Bakıya hərbi 
hissələr göndərməklə Brest sülh müqaviləsinin şərtlərini pozdu. 
Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin VII maddəsinə uyğun olaraq 
Qafqaz cəbhəsini tərk edən rus əsgərləri müqaviləni pozaraq 
hərbi sursat və silahlarını ermənilərə verib gedirdi. Qafqaz 
cəbhəsi komandanlığının  əmrinə  əsasən «arxa cəbhəni» 
qorumaq üçün xüsusi dəstələr yaradıldı. Artıq Baş 
komandanlığın 1918-ci il 5, 11 və 18 fevral tarixli əmrinə 
əsasən  əksəriyyəti ermənilər olmaqla, nəzərdə tutulan xüsusi 
hərbi dəstələr təşkil olundu. Eyni zamanda Rusiyanın müxtəlif 
yerlərində erməni komilələri fəaliyyət göstərirdi. Məqsəd 
erməni zabit və  gənclərini səfərbər edib Qafqaza göndərmək 
idi. 
1917-ci ilin sonu – 1918-ci ilin əvvəllərində təşkil olun-
muş erməni silahlı  dəstələri Tiflisə  və  İrəvana daxil ola bil-
mədikləri üçün Bakıda cəmləşdi. Bolşevik Rusiyası Azərbay-
canı zəbt etmək və müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirtmək 
üçün bu qüvvələrin köməyindən istifadə etdi. Sovet Rusiyasının 
Azərbaycan siyasətindən məharətlə istifadə edən erməni 
zabitləri gələcəkdə Azərbaycan türklərinə qarşı zorakılıq 
niyyətlərini həyata keçirmək üçün nizami ordu dəstələri 
formalaşdırdı. Ona görə də çətin vəziyyətdə qalan Azərbaycan 

---