Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
241
naziri Tələt paşa və xarici işlər naziri Əhməd Nəsimi bəy
Almaniya ilə bir daha müzakirələr aparmaq üçün Berlinə gəldi.
Berlində onlar Sovet səfiri A.İoffe ilə Bakı məsələsini müzakirə
etdilər. Bu görüşdə Tələt paşa Bakı məsələsinin danışıqlar yolu
ilə həll olunmasını təklif etdi. Tələt paşa Türkiyənin rus
ərazisini işğal etmək niyyətində olmadığını bildirdi. Eyni
zamanda türk ordusu tərəfindən Bakının zəbt olunmasının
müntəzəm xarakter daşımadıgını, Nuru paşanın rəsmi bir şəxs
olmadığını və ona dövlət tərəfindən bir səlahiyyət verilmədiyini
bildirdi. Görüşlərin sonunda Tələt paşa Qafqaz işlərinə heç bir
surətdə qarışmayacağına dair rəsmən yazılı bir təminat verməyə
hazır olduğunu da bildirdi.
Həmçinin, türk ordusunun tezliklə Bakıdan çəkiləcəyini
bəyan etdi. Tələt paşanın bu cür davranmağı müharibənin
sonunun yaxınlaşdığına və Osmanlı dövlətinin
məğlub ola-
cağına qabaqcadan bir işarə idi. Almaniya tərəfindən Os-
manlının Qafqaz siyasəti dəstəklənmədiyi üçün, türk diplo-
matiyası Rusiyaya bəzi güzəştlərə getməyə hazır olduğunu
göstərdi. Tələt paşanın bu mövqeyindən cəsarət alan İoffe
1918-ci il 24 sentyabr görüşündə Bakının tamamən boşal-
dılmasını və dəymiş zərərin ödənilməsini Türkiyə tərəfindən
tələb etdi. Sovet səfirinin bu cürətli davranışına qarşı Tələt paşa
türklərin hər hansı bir sahəni Sovet Rusiyasına təslim
etməyəcəyi fikirini çatdırdı.
Berlində bir ay davam edən
görüşlər heç bir nəticə vermədi.
Xarici işlər naziri Əhməd Nəsimi bəy Sovet Rusiyasına
verdiyi son notada türk ordusunun Bakını tutmasında haqlı
olduğunu bildirdi. Nəhayət, Sovet hökumətindən tələb etdi ki,
özünün elan etdiyi millətlərin öz müqəddaratını təyinetmə
hüquq prinsipinə səmimidirlərsə, bunu Qafqazdakı millətlərə də
şamil etsinlər. Çatdırıldı ki, V.İ.Leninin millətlərə öz
müqəddəratını təyin elmə hüququ vermə planı Sovet
Rusiyasının daxili vəziyyətini düzəldənə qədər istifadə olunan
VII mühazirə
242
aldadıcı bir vasitədir.
Birinci Dünya müharibəsi dövründə Almaniyanın Azər-
baycan siyasəti də diqqəti daha çox cəlb edir. Almaniyanın
Cənubi Qafqaz siyasətinin maraqlı cəhətləri aşağıdakılar idi.
Osmanlı dövləti birinci dünya müharibəsinə bilavasitə
Almaniyanın təhriki ilə qoşulmasına baxmayaraq, Almaniya
müharibənin sonuna qədər öz müttəfıqlik missiyasını şərəflə
yerinə yetirmədi.
Beləliklə, türk ordusunun Bakı hərəkatı nəinki
alqışlandı, əksinə, bu hərəkatın qarşısını almaq üçün Almaniya
Sovet Rusiyası ilə bir cəbhədən çıxış etdi.
Almaniyanın Qafqaz siyasətinin ağırlıq mərkəzini Bakı
neftinin ələ keçirilməsi planı təşkil edirdi. Türk ordu qrupunun
Qafqaz yürüşü üçün Gümrü-Tiflis-Gəncə dəmir yolu əhəmiyyət
kəsb edirdi. Almaniyanın Gürcüstandakı siyasi təmsilçisi olan
general fon Kress türk ordusunun bu nəqliyyat dəhlizindən
istifadəsinə ciddi mane olurdu. General fon Kressin Gürcüstan
hökumətinə tapşırığına uyğun olaraq Gürcüstanın nəqliyyat
xətti Osmanlı dövlətinin üzünə bağlandı.
Almaniya bu yolla
həm gürcüləri, həm də erməniləri türklərə qarşı cəbhə
yaratmağa vadar edirdi. Çünki Almaniya Gürcüstanda olan
qüvvələri ilə Bakını işğal edə bilməyəcəyini yaxşı başa
düşürdü. Bakını tuta bilməyəcəyi təqdirdə, heç olmasa türklərlə
birlikdə Bakıya girmək niyyətində idi.
Tiflisdə general fon Kress Şərq orduları qrup komandanı
Xəlil paşaya göndərdiyi teleqramda bildirirdi ki, Bakı şəhərində
asayişin qurulmasında, sizin sərəncamınıza bir alman taburu
göndərməyə hazırıq. Bu yolla Almaniya bir alman taburu
hesabına əldə olunan zəfərdən pay almaq istəyirdi.
Türkiyə tərəfi fon Kressin teleqramına cavabı uzatdı və
təkbaşına Bakını tutmaq üçün vaxt qazandı.
Almanlar türk
ordusunun Azərbaycan hərəkatını qabaqlamaq üçün başqa
vasitələrdən də istifadə etmək istəyirdi. Bunun üçün Osmanlı
Baş Qərərgahında mühüm vəzifələrdə çalışan alman zabitləri
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
243
xüsusi bir plan hazırlamışdı. Bu plana görə türkləri
qabaqlamaqla Batum-Tiflis-Bakı dəmir yolu ilə alman hərbi
birləşməsini hərəkət etdirmək, Xəzər dənizində donanmanın
hesabına nəzarəti ələ almaq və nəhayət, İrandan sıxışdırılmış
ingilislərin yerinə Ənzəlidə hərbi qərargah yaratmaq idi. Bu
üçbucaqda nüfuzunu artırmaqla almanlar Bakıda
hakimiyyəti
ələ keçirmək istəyirdi. Bu məsələdə almanlar gürcü və
ermənilərə ümid bəsləyirdi.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan
Cümhüriyyətinə Almaniya
çox qısqanclıqla yanaşırdı. Azərbaycan hökumətini tanımayan
Almaniya heç azərbaycanlıları da türk qəbul etmirdi. Almaniya
hökuməti deyirdi ki, azərbaycanlılar tatardılar. Bu yolla
almanlar Azərbaycan ilə Türkiyə arasında olan etnik yaxınlığı
inkar etmək istəyirdi.
Ümumiyyətlə, Avropa dövlətlərinin Birinci Dünya müha-
ribəsi illərində Azərbaycana dair siyasətini ümumiləşdirərkən
belə nəticəyə gəlmək olur ki, onların Azərbaycana göstərdikləri
«qayğı» Osmanlı dövləti istisna olmaqla Azərbaycan xalqının
mənayefinə deyil, həmin dövlətlərin geosiyasi maraqlarına
xidmət edirdi.
8. Birinci Dünya müharibəsi illərində
Naxçıvanda yaranmış siyasi vəziyyət
Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan
Naxçıvan torpağı, Birinci Dünya müharibəsi illərində
ermənilərin çirkin planlarına görə çətin vəziyyətə düşmüşdü.
1917-ci il bolşevik çevrilişindən sonra imzalanan
Erzincan mütarəkəsi ilə (18 dekabr 1917) ruslar Şərqi
Anadoludan çəkilməyə başladı. Ancaq rus ordusu çəkilərkən
işğal etdikləri əraziləri ermənilərə təslim etməyə çalışırdı.
Qafqaz cəbhəsini başıpozuq tərk edən rus hərbçiləri silahlarını,
regionun xristian əhalisinə, xüsusən ermənilərə təhvil verirdi.
VII mühazirə
244
Ermənilər mütəşəkkil ordu yarada bildilər. Bu işdə onlara
bolşevik hökuməti yaxından kömək edirdi.
Bolşevik-sovet ordu komandanılığının 26 dekabr 1917-ci
il 136 saylı əmrinə əsasən erməni ordu korpusu təşkil edildi.
Korpusun tərkibinə 1-ci və 2-ci piyada diviziyası və erməni
könüllü dəstələri daxil idi. Komandiri
antitürk məsləkli erməni
generalı Andranik idi. 1918-ci ilin əvvəllərində erməni ordusu
17 minə çatdırılmışdı. Ona görə də ermənilər, mərkəzi İrəvan
(Rəvan) olmaqla, Ərzurum, Qars, Van, Bitliş, Muş, Naxçıvan
və Zəngəzur daxil olmaqla bölgədə bir erməni dövləti yaratmaq
üçün öz birliklərini təşkil etməyə başladı.
Qafqaz müsəlmanları, eləcə də Naxçıvanın əhalisi,
erməni komitələrinin bölgədə müsəlmanlara qarşı həyata
keçirdiyi vəhşiliyin qarşısını almaq üçün türk ordusunun
vəziyyətə münasibət bildirməsini tələb edirdi. Bu arada, davam
edən Brest-Litovski danışıqlarında bir nəticə alınmırdı. Digər
tərəfdən, rus ordusunda baş alıb gedən nizamsızlıq regionda
mürəkkəb vəziyyət yaratdı.
Qafqaz regionunun müsəlman-türk əhalisi üçün yaranmış
təhlükəli vəziyyətini nəzərə alan türk ordu komandanlığı bəzi
tədbirlər gördü. Tərik Vəhip paşanın komandanlığı altında 3-cü
türk ordusu yenidən təşkil edildi. Polkovnik Kazım Qarabəkir
paşanın komandanlığı altında Türk Qafqaz Ordusu hərbi
əməliyyatlara başladı. Aparılan hərbi əməliyat
nəticəsində
Ərzincan, Trabzon, Ərzurum, Batum işğaldan azad edildi.
Kazım Qarabəkir paşa 1918-ci il aprelin 25-nə kimi erməni
qüvvələrindən Qarsı boşaltmalarını tələb etdi. Qars aprelin 25-
də türk qüvvələrinə təslim oldu.
Azərbaycan-türk
ərazilərində erməni hərbi
birləşmələrinin dinc əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı
dayandırmaq üçün Türk 3-cü ordu komandanlığı, 1918-ci il
may ayının 15-də Arpa çayının şərqində yerləşən Gümrünü ələ
keçirmək əmrini aldı. Bu zaman Naxçıvanın cənubunda