Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
237
türkləri Osmanlı dövlətindən əsgəri kömək istəmək
məcburiyyətində qaldı.
Bolşevik Rusiyası Bakı şəhərini Rusiyanın ayrılmaz bir
hissəsi elan etdi. Nəticədə Osmanlı hökuməti Brest-Litovsk
sazişinin
şərtlərini pozmaq məcburiyyətində qalaraq
Azərbaycanı bolşeviklərin əlindən qurtarmaq hərəkatına baş-
lamaq qərarını verdi. Sovet Rusiyası türk ordusunun Azər-
baycan hərakatını dayandırmaq üçün başqa bir faktordan
istifadə etməyə başladı. Belə ki, Rusiya Almaniya-Osmanlı
münasibətlərini nəzərə alıb, Bakı neftinin bir hissəsini
Almaniyaya verməklə almanların əli ilə türklərin Bakı
yürüşünü dayandırmaq niyyətində idi. Odur ki, Brest-Litovsk
sülh müqaviləsinə əlavə olaraq 1918-ci il 27 avqust tarixli
sovet-alman sazişi imzalandı. Əlavə müqavilənin XIV
maddəsinə uyğun olaraq almanlar türk ordusunun Bakı, Şamaxı
və Quba qəzalarının sərhədlərini keçməsinə imkan verməməli
idi.
Digər tərəfdən, Sovet hökuməti almanların Bakıdakı
ingilis qoşunlarına qarşı hərbi əməliyyatlarına reaksiya ver-
məməli idi. Almaniya bir tərəfdən Bakı neftindən pay almaq
üçün türk ordusunun Azərbaycan hərəkatına manc olmaq is-
təyirdisə, digər tərəfdən, bütövlükdə Bakı şəhərini ələ keçirmək
üçün türklərlə birgə hərəkat etmək məqsədi güdürdü.
Ənvər Paşa Osmanlı ordusunun Azərbaycana hərbi
yardımını dayandırmağa yönəlmiş alman və sovet təzyiqlərinə
əhəmiyyət vermədən bu tarixi fürsətdən məharətlə istifadə
edərək ordunun Azərbaycan hərəkatına ciddi yanaşdı.
Almaniyanın təkliflərini rədd etməklə, ordunun Azərbaycan
hərəkatına hazırlığı davam etdirdi. Almaniya-Rusiya söv-
dələşməsi bütövlükdə Osmanlı dövlətini Cənubi Qafqazdan
çıxarmaq məqsədi daşıyırdı.
Osmanlı ordusunun Azərbaycanda bolşeviklərə qarşı
apardığı uğurlu əməlyyatlar Sovet Rusiyasını ciddi narahat
VII mühazirə
238
edirdi. Rusiya xalq xarici işlər komissarı Ç.Çeçerin Almani-
yadakı rus səfıri A.İoffe vasitəsilə Osmanlı əleyhinə Almaniya
ilə diplomatik danışıqlara başladı. Xalq xarici işlər komissarı
Çiçerin bu yolla Bakı Sovetinin sədri S.Şaumyanın kömək üçün
ardıcıl olaraq mərkəzi hökumətə müraciətlərini nəzərə alıb
diplomatik vədlər verdi. Sovet Rusiyasının Osmanlı əleyhinə
Almaniya ilə yaxınlaşması Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasətinə
dəstək almaq məqsədi daşıyırdı. Digər tərəfdən bolşevik
hökumətini Bakı Sovetində sağ təmayüllü təşkilatların
ingilisləri Bakıya dəvət etmək çağırışları narahat edirdi. Sovet
Rusiyası Osmanlı əleyhinə olan mövqeyini ingilislərə də şamil
edirdi.
Beynəlxalq durumun gərginləşməsi xalq xarici işlər
komissarı G.Çiçerini ardıcıl olaraq səfır A.İoffeni təlimat-
landırmağa vadar etdi. Sovet Rusiyası ilə Almaniyanın dip-
lomatik əlaqələrinin genişlənməsini şərtləndirən amillərdən biri
də Almaniyanın Osmanlının hərbi-siyasi durumu ilə bağlı dərin
məlumata malik olması idi.
Ənvər paşa Qafqaz İslam Ordusu komandanına gön-
dərdiyi əmrlərdə Osmanlı ordusunu Azərbaycan hərəkatını
dayandırmağa çağırırdısa, istər Şərq Ordular qrupunun ko-
mandanı Xəlil paşa, istərsə də Qafqaz İslam Ordusu komandanı
Nuru paşaya göndərdiyi gizli təlimatlarda Bakı istiqamətində
hərbi genişləndirməyi tələb edirdi. Onun əmri qeyri-rəsmi
xarakter daşıdığı üçün Istanbuldakı alman böyük elçisi
Bernsdorf türklərin Azərbaycan hərəkatını qeyri-mümkün
hesab edirdi. Çünki Bernsdorf Ənvər Paşa, Tələt paşa və xarici
işlər naziri Nəsimi bəylə dəfələrlə görüşlər keçirmişdi. Bu
görüşlərdə Osmanlı dövlət adamları türk ordusunun
Azərbaycan hərəkatının rəsmi xarakter daşımadığını inan-
dırmağa çalışırdı. Onlar iddia edirdilər ki, olsa-olsa Nuru paşa
şəxsi istəyindən Azərbaycan könüllülərinə kömək etmək
niyyətindədir. Bu məsələdə isə dövlətin heç bir rolu yoxdur.
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
239
Alman səfiri Osmanlı hökumətinin bu məlumatlarını öz
hökumətinə verirdi.
Sovet Rusiyası Almaniya ilə olan diplomatik əlaqələrin
nəticəsində bu məlumatı əldə edə bildi. 1918-ci il avqustun 4-
də ingilis hərbi hissələrinin Bakıya daxil olması Osmanlı
dövlətinin mövqeyini, yəni onların Azərbaycan uğrunda heç bir
hərəkatda olmadığını təsdiq edirdi. Lakin Moskvanın bu sahədə
rahatlığı uzun sürmədi. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı
Nuru paşanın imzası ilə Bakının qeyd-şərtsiz təslim olması
haqqında imzaladığı bəyanat yenidən Osmanlı ordusunun
Azərbaycan hərəkatını gündəliyə çıxarmış oldu. Bununla
əlaqədar olaraq, Osmanlı dövlətinin Moskvadakı səfiri Qalib
Kamal bəy 1918-ci il avqustun 8-də Rusiya xalq xarici işlər
komissarlığına dəvət olundu. Çiçerinlə səfır Kamal bəyin
danışıqlarında hər iki tərəf Brest-Litovsk sülh müqaviləsini əsas
götürərək biri-birinə qarşılıqlı ittiham irəli sürdü. Qalib Kamal
bəy bildirdi ki, Rusiyanın daxili vəziyyəti çox qarışıq olduğu
üçün Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin şərtlərinə əməl
olunmasında çətinliklər var. Ona görə də, o belə durumda
Moskvada qalmağın məqsədəuyğun olmadığını bildirdi.
Moskvadakı alman səfiri Mirbaxın bir eser tərəfindən
öldürülməsi Osmanlı səfirini daha ciddi narahat etdi. O, özünün
və səfirliyin əməkdaşlarının belə təhlükə ilə qarşılaşdığını dərk
edərək Moskvanı tərk etməyi qərara aldı. 1918-ci il avqustun 8-
dən etibarən Moskva ilə İstanbul arasında diplomatik əlaqə
kəsildi.
Sovet Rusiyası türk ordusunun Bakı hərəkatını qabaq-
lamaq üçün Almaniya ilə gizli danışıqları davam etdirdi.
Rusiyanın Almaniyadakı səfıri A.İoffe iki dövlət arasında
müqavilə bağlanmasına nail oldu. 1918-ci il 27 avqust tarixdə
imzalanmış Brest-Litovsk sülh müqaviləsinə əlavə olan alman-
sovet sazişi birbaşa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Osmanlı
dövlətinə qarşı yönəlmişdi. IV bəndi Qafqaza aid olub
VII mühazirə
240
aşağıdakı maddələrdən ibarət idi:
I. Rusiya Almaniyanın müstəqil bir Gürcüstan dövlətini
tanınmasını qəbul edirdi;
II. Almaniya, Gürcüstan istisna olmaqla Brest-Litovsk
sülh müqaviləsinə görə Osmanlı dövləti xaricində üçüncü bir
tərəfə əsgəri yardım göstərməməli idi;
III. Almaniya, Şamaxı ilə Bakı arasındakı cəbhəni
üçüncü bir tərəfin keçməsinə imkan verməməli idi;
IV. Rusiya Bakıdan çıxarılan neftin dörddə birini
Almaniyaya verməli idi.
Bütövlükdə, bu müddəalar Almaniyanın müttəfıqi olan
Osmanlı dövlətinə xəyanət idi. Almaniya həm mənəvi, həm də
siyasi cəhətdən düzgün hərəkət etməmişdi.
Sovet Rusiyasının və Almaniyanın bütün cəhdlərinə
baxmayaraq, türk ordusu 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını
bolşevik-daşnak rejimindən xilas etdi. Rusiya xalq xarici işlər
komissarı bununla əlaqədar olaraq səfir A.İoffe vasitəsilə
Almaniyanın diqqətinə bu fikri çatdırdı: Bakının türklər
tərəfindən işğal olunması ilə Brest-Litovsk sülh müqaviləsi
pozulmuş olur və Sovet hökuməti bundan sonra özünü Osmanlı
ilə barış vəziyyətində hesab etmir.
Rusiya Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin Osmanlıya aid
bəndlərinin qüvvədən düşdüyünü bəyan etdi. 1918-ci il 20
sentyabr tarixdə Sovet Rusiyası fransız dilində notanı teleqram
vasitəsilə yaydı. Notada bolşevik hökuməti Bakının türk ordusu
tərəfindən zəbt olunmasına etiraz etdi. Notada Sovet Rusiyası
türk qoşunları tərəfindən Bakının zəbt olunmasından
təəsüfləndiyini bildirdi... Və Brest-Litovsk müqaviləsinin
hüquqi qüvvəsini itirdiyini bəyan etdi. Nota xalq xarici işlər
komissarı Çiçerin tərəfindən imzalanmışdı.
Sovet Rusiyası birtərəfli qaydada Qars, Ərdəhan və
Batum üzərində Osmanlı dövlətinin hüququnu tanımadığını
elan etdi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Osmanlı dövlətinin baş
Dostları ilə paylaş: |