Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
221
Ə.Ə.Şahverdiyev
V.R.Nəbiyev
VII. AZƏRBAYCAN
BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ
1.
Müharibənin başlanma səbəbləri
2.
Şimali Azərbaycanın insan resurslarının və iqtisadiyyatının
Rusiyanın tərkib hissəsi kimi müharibəyə cəlb olunması.
3.
Müharibə edən dövlətlərin planlarında «erməni məsələsi»
və Azərbaycan
4.
Antanta və Dördlər blokuna daxil olan dövlətlərin Azər-
baycan siyasəti.
5.
Cənubi Azərbacyan Birinci dünya müharibəsi illərində
6.
Oktyabr çevrilişindən sonra Sovet Rusiyasının Azərbay-
canla bağlı siyasəti
7.
Müharibənin ikinci mərhələsində Bakı nefti uğrunda gedən
mübarizə.
8.
Birinci Dünya müharibəsi illərində Naxçıvanda yaranmış
siyasi vəziyyət.
1.Müharibənin başlanma səbəbləri
Avstriya vəliəhddinin öldürülməsi Birinci Dünya mü-
haribəsinin başlanması üçün əsas səbəb ola bilməzdi. Çünki
Avropa tarixində dövlət adamlarına sui-qəsd faktı istənilən
qədərdir. Belə olan halda Avropada müharibələrin sayı-hesabı
olmazdı. Müharibənin başlıca səbəbləri İngiltərə və Fransanın
Almaniya və onun müttəfiqləri arasında kəskin ziddiyyətlər, iki
hərbi-siyasi blok arasında qarşıdurma və Balkanlar uğrunda
alman-slavyan qarşıdurması idi.
1914-cü il iyul ayının 15-də Avstriya-Macarıstan
Serbiyaya müharibə elan etdi. Serblərin müttəfiqi olan çar
VII mühazirə
222
Rusiyası bu hadisəyə biganə qalmayaraq, ümumi səfərbərlik
elan etdi. Buna cavab olaraq iyulun 19-da Almaniya Rusiyaya,
iyulun 21-də isə Fransaya müharibə elan etdi. Almaniyanın
Belçikanın neytral mövqe tutduğuna baxmayaraq onu işğal
etməsi iyul ayının 22-də İngiltərənin Almaniyaya müharibə
elan etməsinə gətirib çıxartdı.
1914-cü il avqust ayının 10-da Yaponiya Almaniyaya
müharibə elan etdi. Region dövlətlərinin heç biri tək-tək mü-
haribə aparmaq istəmirdi. Ona görə hərbi-siyasi blok halında
müharibəyə cəlb olan dövlətin hər birinin özəl iqtisadi və siyasi
məqsədi var idi.
Birinci Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan möv-
zusuna aydınlıq gətirmək üçün üç mühüm məsələ ön plana
çəkilməlidir.
Birincisi, Cənubi Qafqaz regionunda Azərbaycanın geo-
siyasi mövqeyinə aydınlıq gətirmək lazımdır. Beynəlxalq
münasibətlər sistemində işlənən «geopolitika» sözü, yunan
sözü olub iki hissədən ibarətdi. Geo-yer, politikos-hər nə varsa
dövlətlə bağlıdır və s. mənasını verir.
Hər bir dövlətin xarici siyasəti bir sıra coğrafi amillərlə
müəyyən olunur. Ona görə də, Azərbaycanın coğrafi mövqeyi,
eləcə də zəngin təbii sərvətləri daimi dünyanın aparıcı
dövlətlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur.
İkincisi, 1914-1918-ci ildə Cənubi Qafqazda «erməni
məsələsi»nin ön plana keçməsi və müsəlman-türk regionları
üçün yaratdığı təhlükə ilə bağlıdır. Belə ki, Birinci Dünya
müharibəsinin başlanması ilə regionda ictimai-siyasi
proseslərin müsbət yöndə inkişafına mane olan «erməni
məsələsi» Azərbaycan üçün də təsirsiz ötüşmədi.
Bəzi dövlətlər öz maraqlarına uyğun olaraq ermənilərin
Cənubi Qafqazda dinc müsəlman-türk əhaliyə qarşı törətdikləri
vəhşiliklərə dəstək verdilər.
Üçüncüsü, Birinci Dünya müharibəsində iştirak edən döv-
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
223
lətlərin hər birinin Azərbaycana dair müəyyən niyyətləri var idi.
Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə beynəl-
xalq münasibətlərdə yeni mərhələ başlanmış oldu.
Azərbaycan zəngin və mühüm geosiyasi bir region olaraq
İran, Osmanlı və Rusiya dövlətləri ilə həmsərhəd idi. Şərqdə –
Xəzər, Qərbdə – Gürcüstanla əhatə olunan Azərbaycanın
beynəlxalq yükdaşımaları həyata keçirmək üçün Bakı kimi
əlverişli dəniz limanı var idi.
Azərbaycan əlverişli coğrafı şəraiti, xammal ehtiyatları və
mühüm geostrateji mövqeyi ilə seçilən bir ölkə idi. 1917-ci ildə
Azərbaycan ərazisi (Cənubi və Şimali Azərbaycan ilə birlikdə –
Ə.Ş.) 200,5 min kv.km. olmaqla Cənubi Qafqazın ümumi əra-
zisindən böyük idi. Azərbaycan Avropa dövlətləri ilə Şərq ölkələri
arasında körpü rolunu oynamaqla dünyanın mühüm ticarət
yollarının kəsişməsində yerləşirdi. Şimali Azərbaycanda Bakı-
Novorossiysk, Bakı-Batum, Cənubi Azərbaycanda isə Təbriz-
Bursa-İstanbul və s. kimi ticarət yolları beynəlxalq iqtisadi
əlaqələrin arteriyasını təşkil edirdi.
Azərbaycan həm də Cənubi Qafqazın əsas energetika bazası
idi. Oktyabr çevrilişinə qədər Bakı nefti Rusiyanın əsas enerji
mənbəyi olduğundan bolşeviklər onun itirilməsi faktı ilə heç cür
razılaşmaq istəmirdi. Digər tərəfdən başqa güclü dövlətlər də
ciddi-cəhdlə Bakı neftini ələ keçirməyə çalışırdı.
Oktyabr çevrilişindən sonra Birinci Dünya müharibəsində
iştirak edən dövlətlərin planında Bakı neftini ələ keçirmək
başlıca məqsəd daşıyırdı. Eyni zamanda, Azərbaycan Rusiya,
İran, Osmanlı ilə yanaşı, digər güclü dövlətlər üçün hərbi-siyasi
əhəmiyyətə malik bir region idi. Azərbaycan ərazisi Yaxın və
Orta Asiyaya çıxmaq üçün əlverişli çoğrafı imkanları ilə yanaşı,
həmçinin müdafiə xarkterli əhəmiyyət kəsb edirdi.
VII mühazirə
224
2. Şimali Azərbaycanın insan resurslarının və
iqtisadiyyatının Rusiyanın tərkib hissəsi kimi müharibəyə
cəlb olunması
Müharibə böyük dövlətlərin ərazisində yaşayan xalqların,
o cümlədən Azərbaycan xalqının da iqtisadi və siyasi həyatına
öz mənfi təsirini göstərdi.
Birinci Dünya müharibəsi Azərbaycan iqtisadiyyatına
güclü zərbə endirmiş, əhalinin vəziyyətini son dərəcə
pisləşdirmişdi.
Müharibənin ilk günlərindən Rusiyanın HDD (Hərbi
Dəniz Donanması) neft yanacağına olan tələbatı artmışdı. Əgər
rus donanması 1913-cü ildə 250 min pud yanacaq almışdısa,
1916-cı ildə donanma 18 mln pud mazut və 0,8 mln pud
müxtəlif neft məhsulları almışdı.
1916-cı il may ayından, 1917-ci il may ayına kimi
Rusiyanın HDD 20 mln pud müxtəlif neft məhsulları almışdı.
Rusiyanın hərbi donanması üçün benzin, kerosin, mazut
məhsullarının daşınmasını kontrakta uyğun olan «Nobel qar-
daşları» şirkəti həyata keçirdi.
Ümumiyyətlə, istər müharibə ərəfəsində, istərsə də
müharibə zamanı Bakı nefti Rusiya Hərbi Dəniz Donanmasının
təhcizatında aparıcı rol oynadı.
Çar hökuməti bəy nəslindən olan şəxslərin orduya gö-
türülməsinə yol verirdi. Onların bəziləri hərbi məktəblərdə
təhsil aldıqdan sonra rus ordusunda zabitlik edir və müxtəlif
cəbhələrdə döyüş əməliyyatında iştirak edirdi.
Rus ordusunun görkəmli generalları Səməd bəy
Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski, Hüseynxan Naxçıvanski və
başqları onların sırasına daxil idi.
Topçu general S.Mehmandarov almanları dəfələrlə ciddi
məğlubiyyətə uğratmış istedadlı sərkərdə idi. 21-ci piyada
diviziyasının komandiri olan S.Mehmandarov 1914-cü ilin
Dostları ilə paylaş: |