Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
225
Lodz əməliyyatı zamanı xüsusilə fərqlənmişdi; o, rus qoşun
hissələrini mühasirəyə salmaq istəyən alman generalı Ma-
kenzinin planlarını puça çıxarmışdı. Bundan sonra II Qafqaz
ordu korpusunun komandiri təyin olunan S.Mehmandarov,
müharibənin sonlarına yaxın ordu komandiri vəzifəsinə kimi
yüksəldi.
General-leytenant Ə.Şıxlinski rus ordusunda topçuluq
işinin ən mahir ustalarından biri hesab olunur.
Birinci Dünya müharibəsi illərində o bir sıra ali
komandanlıq vəzifələrini tutmuşdu. Müharibənin ilk günlərində
Peterburqun toplarla müdafiə olunması ona tapşırılmışdı.
1915-ci ildə Ə.Şıxlinski Ali Baş Komandanın qərargahında
topçuluq işləri üzrə general vəzifəsinə, sonra Qərb cəbhəsinin
topçu qoşunları rəisi, müharibənin sonlarına yaxın isə 10-cu
ordunun komandanı vəzifəsinə təyin olunmuşdu.
Çar hökuməti tərəfindən ali sərkərdə ordenləri
ilə təltif
olunmuş bu generallardan əlavə, 1914-1917-ci illərdə rus ordusu
sıralarında 200-ə qədər azərbaycanlı zabit qulluq edirdi.
Birinci Dünya müharibəsi zamanı rus ordusunda
azərbaycanlılardan ibarət kiçik bir süvari dəstə var idi. Bu
şuşalılardan təşkil edilmiş və «Qafqaz yerli süvari
diviziyasının» tərkibinə daxil olan «Tatar süvari alayı»
adlanırdı. Çar generalları və rus şovinistləri tərəfindən bu alay
«vəhşi diviziya» adlanırdı. Hansı ki, bu alayın əsgər və zabitləri
sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Azərbaycan Milli
Ordusunun ilk müjdəçiləri oldular.
Müharibə neft sənayesinin inkişafına təsirsiz ötüşmədi.
Neft çıxarma və neftayırma sahəsində sürətli geriləmə mü-
şahidə olunurdu.
Müharibə illərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı da
böhran keçirirdi. Çar hökuməti azərbaycanlıları orduya ça-
ğırmadığından əhali işçi qüvvəsi
kimi başqa işlərə cəlb
olunurdu. 1915-ci il iyunun 15-də çar hökumətinin verdiyi
VII mühazirə
226
fərmana görə 23 yaşına qədər olan gənclər müharibə ilə
əlaqədar olan işlərə səfərbərliyə alınırdı. Bunun nəticəsində
Azərbaycanın ən çox əmək qabiliyyətli kənd əhalisinin 30 faizi
təsərrüfatdan ayrılaraq arxa işlərinə cəlb olunmuşdu.
Bu isə kənd təsərrüfatında ciddi şəkildə işçi qüvvəsi
çatışmazlığı yaradırdı.
Bundan başqa, çar hökuməti tərəfindən 1916-cı ildə qo-
yulmuş xüsusi hərbi vergi də kənd təsərrüfatını iflasa uğradırdı.
Müharibə təsərrüfatın bütün sahələrində geriləməyə səbəb
oldu.
Birinci Dünya müharibəsinin birinci dövründə döyüş
cəbhəsindən biri də Qafqaz cəbhəsi idi. Azərbaycan rus-türk
Qafqaz hərbi teatrı ilə bağlı idi.
Hərbi əməliyyatlar birbaşa
Azərbaycan ərazisində aparılmasa da, müharibə aparan
tərəflərin strateji planlarında əsas yeri tuturdu.
Alman-türk hərbi qərargahının Qafqaz cəbhəsi üçün
hazırladığı döyüş planı birbaşa Xəzər hövzəsinə, xüsusən də
Bakı neftinə sahib olmaq idi.
Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar davamlı deyildi.
1915 və 1916-cı illər arasında demək olar ki, cəbhədə daha çox
sakitilik hökm sürmüşdür.
Bütövlükdə müharibənin birinci dövründə Qafqaz
cəbhəsində dörd iri əməliyyat keçirilmişdir.
Bunlardan birincisi Sarıqamış,
ikincisi Alaşkert, üçüncüsü
Oqnut və nəhayət, Muş əməliyatı idi.
3. Müharibə edən dövlətlərin planlarında
«erməni məsələsi» və Azərbaycan
Qeyd etmək lazımdır ki, erməni məsələsi XIX əsrin
axırlarına yaxın öz inkişafının yeni fazasına daxil oldu. Bu
dövrdən başlayaraq Daşnaksütyun partiyası ermənilərin mülki
və
mədəni maraqlarını müdafiə etmək devizi altında öz
Azərbaycan
Birinci Dünya müharibəsi illərində
227
fəaliyyətini Cənubi Qafqazda daha da gücləndırdi. Ermənı
məsələsinin Cənubi Qafqaza keçirilməsi ilə diyarın əsrlər boyu
sülh və həmrəylik şəraitində yaşayan xalqları dəhşətli
fəlakətlərlə üzləşməli oldu. Çünki daşnakların Cənubi Qafqaza
gəlməsinə qədər bütün xalqlar burada tam əmin-amanlıq
şəraitində yaşamışdı. Daşnakların gəlişinə qədər dinc əhali heç
bir zaman milli zəmində qanlı toqquşmaların
nə olduğunu
bilmirdi. Daşnaklar Cənubi Qafqazda yaşayan ermənilər
arasında öz terrorçuluq hərəkətlərini təşkil və təbliğ etməklə
regionu bütünlüklə erməni ərazisinə çevirmək istəyirdi.
Ona
görə də ermənilər birinci dünya müharibəsində yaranmış
beynəlxalq vəziyyətdən istifadə edərək məqsədlərini
reallaşdırmağa başladı. Onlar birinci dünya müharibəsində
iştirak edən dövlətlərlə gizli danışıqlar apararaq Osmanlı
dövləlinə və Azərbaycan əhalisinə qarşı hazırladıqları məkrli
planlarını həyata keçirməyə çalışırdı. Digər tərəfdən isə
Antanta və Dördlər İttifaqına daxil olan dövlətlər də
Azərbaycan neftinə sahib olmaq üçün «erməni məsələsi»ndən
öz istəklərinə uyğun şəkildə bəhrələnməyə çalışırdı. Bu
baxımdan müharibə aparan dövlətlərin planlarına uyğun olaraq
Azərbaycanda «erməni məsələsi»nə xüsusi diqqət yetirildi.
Onlar yaxşı dərk edirdi ki,
həm Cənubi Qafqaz, həm də
Osmanlı dövləti ərazisində yaşayan ermənilərdən müəyyən
şərtlərlə istifadə edə bilərlər. Antanta dövlətləri ermənilərdən
iki istiqamətdə istifadə etmək niyyətində idi: birincisi, Osmanlı
ərazisində yaşayan ermənilərə azadlıq və muxtariyyət vəd
etməklə, onları Osmanlıya qarşı qaldırmaq; ikincisi, Rusiya
ermənilərindən rus Qafqaz
Ordusunda istifadə etməklə
Osmanlıdakı yeddi vilayətə və Kilikiyaya muxtariyyət vermək.
Dördlər İttifaqı, xüsusən Almaniya da ermənipərəst
mövqe nümayiş etdirirdi. Almaniya layihəsinə görə Osmanlı
dövləti ərazisində yaşayan ermənilərin vəziyyətini yaxşılaş-
dırmaq üçün islahatlar və digər tədbirlər, o cümlədən Rusiya
VII mühazirə
228
erməniləri üçün isə muxtariyyət nəzərdə tutulurdu. Bir sözlə,
Antanta ilə Dördlər İttifaqı arasında erməniləri öz tərəflərinə
çəkmək uğrunda mübarizə gedirdi. İstanbuldakı Rusiya
səfirliyinin müşaviri Qulkeviç Birinci Dünya müharibəsinin
başlanğıcında bəyan etdi ki,
rus hökumətinin əsas məqsəd-
lərindən biri erməniləri zülmdən xilas etmək və onlara mux-
tariyyət verməkdir.
Osmanlı dövləti isə erməni məsələsinə aydınlıq gətirmək
üçün Ərzurum və yaxud Vanda Seym çağırılması haqqında
manifest imzalamışdı. Bu addım erməni əhalisi arasında
ikitirəlik yaratmışdı. Belə şəraitdə Daşnaksütyun partiyası
«dilemma» qarşısında qalmışdı. Onlar bu yollardan hər hansı
birini seçməkdə çətinlik çəkirdi. Nə etməli. Antanta blokuna,
yoxsa Almaniya-Osmanlı ittifaqına daxil olmaq. Daşnaklar bu
məsələdə Antanta blokuna meylli olmağa üstünlük verdi.
Bütövlükdə erməni siyasi təşkilatları Osmanlı ərazisində
öz dövlətlərini qurmaq istəyini reallaşdıra bilmədiyi üçün bu
istəyini bolşevik Rusiyasının hərbi-siyasi dəstəyi ilə Azər-
baycan torpaqları hesabına həyat keçirdi.
4.Antanta və Dördlər blokuna daxil olan dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti
Sovet Rusiyasının 1918-ci il Brest-Litovski sülhünə
uyğun olaraq Birinci Dünya müharibəsindən çıxması Həmədan-
Baltik arasında 3000 km-lik bir sahənin boşalmasına səbəb
oldu. Rusiyada bolşeviklərin iqtidarı ələ keçirmələri ilə bütün
dünyanın diqqəti bu ölkəyə yönəldi. Çünki bolşevik ideyaları
sürətlə Avropaya və oradan isə Avropa imperialistlərinin göz
dikdiyi Asiyaya doğru irəliləyə bilərdi.
Bu hadisələr
müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi ərazilərin sahibi olan
İngiltərəni narahat edirdi.
Ingiltərə üçün başqa bir narahatçılıq, rus ordusunun