Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ərəb ədəbi dilində kəmiyyət kateqoriyasının özünəməxsus formalarından olan təsniyənin şəkilçiləri və leksik-semantik xüsusiyyətləri 37 eyni məqsədə xidmət göstərib həmin məqsədi bildirən və təsniyədə işlədilən məfhumla müşaiyət olunur. Ərəb ədəbi dilində təsniyə formasının leksik-semantik xüsusiyyətlərinə gəlincə, onları nümunələr əsasında nəzərdən keçirərək ümumiləşdirmək olar. Məzmuna görə eyni olub təsniyədə işlənən və ayrı-ayrı leksik vahidlərlə açıqlanan ifadələrdir ki, bunlar ərəb qrammatikasında ةانثملا تاملكلا istilahı ilə verilir. Bu ifadələr iki müxtəlif əşyanı ümumi oxşarlığa, yaxınlığa görə bir məfhum kimi özündə əks etdirən təsniyəni nəzərdə tutur. Bu təsniyə forması da tamamilə eyni olan əşyanın ikiliyini göstərən təsniyə forması kimi eyni qrammatik xüsusiyyətlərə malikdir – eyni yolla hallanır, qrammatik cins bildirir və eyni sintaktik vəzifə daşıyır. Qeyri-həqiqi və ya mənəvi təsniyə adlanan bu forma məhdud miqdar isim və sifətlərlə işlədilir. Bunların bəzilərini nəzərdən keçirək: İki an: gecə və gündüz – ناولملا : راھنلاو ليللا . Bu məfhum həm də ناديدجلا , نادجلاا ّ və نارصعلا sinonimləri ilə də ifadə olunur. نارصعلا təsniyə forması günün əyilməsi kimi zaman kəsiyini bildirdiyi kimi o, يشعلاو ةادغلا – sübh və axşam kimi ayrı-ayrı iki leksik vahidi də özündə əks etdirir. يشعلاو ةادغلا “iki gənc” mənasını verən نايتفلا və نافدرلا kimi təsniyə formaları ilə də qoşa işlənir. Bu iki sözün ərəb ədəbiyyatında təsniyə ilə ifadə olunmuş bir çox sinonimlərinə rast gəlmək olur. Bunlar ناعرصلا , نانرقلا ّ , نادربلا , نادربلاا , ناتركلا ّ və ناتقفخلا kimi təsniyə işlədilən və يشعلاو ةادغلا sözlərini nəzərdə tutan ifadələrdir. 5 Digər ifadələr aşağıdakılardır: İki daş: qızıl və gümüş – نارجحلا : ةضفلاو بھذلا (bəzən نارجحلا yerində işlədilən نارفصلاا “iki sarı” ifadəsinə də rast gəlinir.) İki qara: xurma və su – نادوسلاا : ءاملاو رمتلا (bəzi ləhcələrdə “xurma” və “su” əvəzinə ةرحلا və ليللا “gecə” sözləri də işlədilir) İki ağ: süd və su (bəzən: duz və çörək) – ناضيبلاا : ءاملا نبللا . Digər ifadələrdə “piy” və “süd”, “çörək” və “su” , “duz” və “çörək” kimi ifadələr işlədilir. 5 ، يطويسلا نيدلا للاج نمحرلا دبع ، اھعاونأو ةغللا مولع يف رھزملا ، عيزوتلاو رشنلاو ةعابطلا راد ، يناثلا ءزجلا ص : 173 . Aslanova Süsən Yusif qızı 38 İki sarı: qızıl və zəfəran – نارفصلاا : نارفعزلاو بھذلا . İki qırmızı: şərab və ət (bəzən: qızıl və zəfəran) – نارمحلاا : محللاو بارشلا . İki rahib: saf qəlb və qəti rəy – ناعمصلاا : مزاعلا يأرلاو يكزلا بلقلا . İki tərəf: ata və ana – لا نافرط : ملأاو بلأا (məlumdur ki, “ata-ana” mənasında نادلاولا sözü də işlədilir). Digər bir lüğətdə نافرطلا təsniyə forması və çənə sözlərini nəzərdə tutur. Məs.: hər hansı bir şəxs dərman qəbul etdikdə, ya da sərxoş olduqda belə deyirlər: هيفرط كلمي لا , yəni همفو هتسا كلمي لا . İki dib və ya iki boş: qarın və qadının övrət yeri – ناراغلا : جرفلاو نطبلا və ya نافوجلأا : جرفلاو نطبلا . Məs.: qarınqulu adam haqqında deyirlər: هيراغ دبع هنإ ْ (hərfən: o, iki dibinin quludur). İki ən xoş şey: yuxu və nikah – نابيطلأا : حاكنلاو مونلا . İki kobud: qurd və qarğa – نامرصلأا : بارغلاو بئذلا . Əbu Ubeydə göstərir ki, نامھبلأا “iki heyvan” dedikdə, bədəvi ərəblər sel və qızmış dəvəni, şəhər əhalisi isə, sel və yanğını nəzərdə tuturlar. نامھبلأا əvəzinə نايمعلأا “iki kor” ifadəsi də işlədilir. İki fərc: Sicistan və Xorasan – ناجرفلا : ناسارخو ناتسجس ) ناسارخو دنسلا ( . İki parlaq şey: günəş və ay – نارھزلأا : رمقلاو سمشلا . İki pozğun: fil və camış - نابھقلأا : سوماجلاو ليفلا . İki məscid: Məkkə məscidi və Mədinə məscidi – نادجسملا : دجسمو ةكم دجسم ةنيدملا . İki müqəddəs yer: Məkkə və Mədinə - نامرحلا : ةنيدملاو ةكم . İki çapan: Şərq və Qərb – ناقفاخلا : برغملاو قرشملا . İki şəhər: Kufə və Bəsrə - نارصملا : ةرصبلاو ةفوكلا (bu ifadə ناقارعلا iki İraq sözü ilə də işlədilir). Çayın iki qolu: Dəclə və Fərat – نادفارلا : تارفلاو ةلجد . İki kənd: Məkkə və Taif – ناتيرقلا : فئاطلاو ةكم . Bu ifadə Qurani-Kərimdə öz ifadəsini tapmışdır: ميظع نيتيرقلا نم لجر ىلع نآرقلا اذھ لزن لا ول اولاقو 6 (İki şəhərin birindən olan bir böyük adama nazil olmalı deyildimi bu Quran? – dedilər) 6 ةيلآا ، فرخزلا ةروس 31 . Ərəb ədəbi dilində kəmiyyət kateqoriyasının özünəməxsus formalarından olan təsniyənin şəkilçiləri və leksik-semantik xüsusiyyətləri 39 İki hicrət: Həbəşistana və Mədinəyə - ناترجھلا : ىلا ةرجھو ةشبحلا ىلا ةرجھ ةنيدملا . İki ip, sicim: qara ciyər və hörgüc – ناميربلا : مانسلاو دبكلا . İki yer, mövqe: üz və ayaq - نافقوملا : مدقلاو هجولا . Təsniyəyə qoşulmuş sözlərin böyük əksəriyyətini coğrafi adlar təşkil edir. Belə birləşmələr hazır vahidlər olub öz leksik-semantik xüsusiyyətlərinə görə lüğəvi mənalarından uzaq olur, birləşmə daxilində ümumi bir mənanın yaranmasına xidmət göstərir. Ərəb dilində frazeoloji birləşmələrin zəngin təzahür formaları vardır. Bunlardan təsniyədə işlədilmiş ifadələrin mövcud olduğu birləşmələr də az deyildir. Məs.: Dünya iki gündür: biri sənin xeyrinə, digəri əleyhinə - ناموي ايندلا : كل موي مويو كيلع . Yaxud: İki qılınc bir qına sığışmaz, yəni iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz – دحاو دمغ يف نافيس عمتجي لا . Yaxud bir adam kimisə hədələməyə gəlirsə, ona belə deyirlər: ضقني ءاج هيورذم . Yaxud əliboş gəldikdə, هيردزأ برطي ءاج və ya دصأ برضي ءاج هيا ifadəsi işlədilir. Ümumiyyətlə, təsniyə formasının leksik-semantik xüsusiyyətləri çox maraq doğuran bir məsələdir. Bu xüsusda müəyyən anlayışlar əldə etmək üçün yalnız izahlı lüğətlərə müraciət etmək lazımdır. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|