Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Humanitar elml
Yüklə 115,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FEVRAL İNQİLABI: ÇARİZMİN SÜQUTU VƏ SİYASİ PARTİYALAR (ikinci m əqalə) İ.A.QULİYEV
- Açar sözl ər
- ФЕВРАЛЬСКАЯ РЕВОЛЮЦИЯ: ПАДЕНИЕ ЦАРИЗМА И ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПАРТИИ И.А.ГУЛИЕВ
- Ключевые слова
- FEBRUARY REVOLUTION: THE FALL OF THE TSARISM AND POLITICAL PARTIES I.A.GULIYEV SUMMARY
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 94 (479.24) FEVRAL İNQİLABI: ÇARİZMİN SÜQUTU VƏ SİYASİ PARTİYALAR (ikinci m əqalə) İ.A.QULİYEV Bakı Dövlət Universiteti isa.guliev@mail.ru Fevral inqilabı Rusiyada Romanovlar sülaləsinə son qoydu. Ölkədə hakimiyyət Petro- qrad Soveti il ə Müvəqqəti hökumətin əlinə keçdi. İkihakimiyyətlilik yarandı. Milli regionlarda yeni hakimiyy ət orqanları formalaşdı. Partiya və təşkilatlar fəallaşdılar.
ər: Fevral inqilabı, fəhlə, əsgər, çar, Petroqrad soveti, Müvəqqəti hökumət, siyasi partiyalar, ikihakimiyy ətlilik
Göründüyü kimi, burjua partiyalarının monarxiyanı xilas etmək cəhdləri bir n əticə vermədi. Milyukov iki il sonra bu haqda belə yazmışdı: «27 fevral inqilabı bizim tərəfimizdən deyil, bizim idarəmizin əksinə baş verdi». Müt- l əqiyyətin süqutu ilə mülkədar-monarxist partyialar da dağılmalı idi. Bu belə d ə oldu. Belə ki, bu siyasi təşkilatlar artıq dövlət köməyindən məhrum ol- muşdular. Eyni zamanda onlar zadəganların himayəsindən məhrum olmuş- dular. Çünki, onların əksəriyyəti həbs edilmişdi. Bu partiyaların maliyyə da- yaqları olmadığına görə öz orqanlarını dərc etdirə bilmirdilər. Nəticədə, mər- k əzdə olduğu kimi, yerlərdə də bu tip siyasi təşkilatlar dağılmağa başladı (21, 231). Burjua
partiyaları yeni siyasi şəraitdən çıxış yolu axtarırdı. Mövcud şəraitə uyğun olaraq yeni partiya və siyasi qruplar yaranmağa başladı. Oktyab- ristl ərin əsasında başda A.İ.Quçkov və M.V.Rodzyanko olmaqla Liberal res- publikaçı partiyası, proqressistlərin əsasında Radikal demokratik partiyası yara- dıldı. Bu partiyaya mülkədar və sənayeçi İ.N.Yefremov və professor D.N.Ruz- ski başçılıq edirdilər. İri kapitalist və maliyyəçi A.İ.Putilov və mülkədar İ.İ.Dmitryukov De- mokratik respublika partiyasını yaratdılar. Bu partiyaların üçü də burjua cəbhə- sinin
sağ qanadında yer almışdılar. Onlar azsaylı idilər, burjuaziyanın bir hiss
əsini, burjualaşmış mülkədarları və ali ziyalı təbəqəsini əhatə edirdi. 150
C əmiyyətdə onların təsiri çox az idi (21, 235-236). Fevral inqilabından sonra burjuaziyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə kadetlər iqtidar partiyasına çevrildi. İnqilabın ilk günlərindən başlayaraq kadetlər öz sıralarına yeni üzvlər qəbul edir və təşkilatlarının fəaliyyətlərini daha da geniş- l əndirməyə başladılar. Partiyanın MK-si martın 3-də «Yerli partiya komitə- l ərinin açılması tədbirləri haqqında» qərar qəbul etdi. Petroqradda, Moskvada, Kievd ə, Bakıda, Odessada, Nijni Novqoroda və digər yerlərdə kadetlər öz f əaliyyətlərini genişləndirdilər. Mart ayının sonuna yaxın 50-dən çox quberniya v ə vilayətlərdə kadet təşkilatları yaradılmışdı. Demokratik küitlələri öz tərəfinə ç əkmək üçün partiyanın orqanı olan «Reç» qəzetinin səhifələrində geniş təb- liğat kompaniyası aparılırdı. Bu ilk növbədə partiyanın proqramındakı 13-cü b əndlə bağlı idi. Proqramın bu bəndində parlamentli monarxiya əvəzinə demokratik respublika qurulmasının vacibliyi qeyd edilirdi. 1917-ci ilin martın 25-də Kadetlər partiyasının VII qurultayı açıldı. Qu- rultay Rusiyanın dövlət quruluşu haqqında məsələnin müzakirəsi ilə öz işinə başladı. Partiyanın proqramının 13-cü bəndində dəyişiklik edilmişdi. Yeni b ənddə deyilirdi ki, «Rusiya demokratik parlamentli respublika olmalıdır» (8, 144). İnqilabın ilk günlərindən etibarən burjuaziya kadetlərin ətrafında sıx şəkildə birləşmişdilər. P.N.Milyukovun rəhbərlik etdiyi Kadetlər partiyası t əkcə iqtidar partiyası deyil, eyni zamanda burjuaziya cəbhəsinin siyasi rəh- b ərliyini ələ keçirmişdi. Ölkənin əksər yerlərində Müvəqqəti hökumətin təm- silçil əri məhz kadetlər partiyasının üzvləri idilər. Moskvada Müvəqqəti hö- kum ətin komissarı N.M.Kişkin, Don vilayətində M.S.Voronkov, Finlandiya üzr ə F.İ.Rodiçev və s. kadet partiyasının üzvləri kimi komissar vəzifəsini ye- rin ə yetirirdilər. Vladimir, Odessa, Saratov, Samara, Omsk hərbi dairəsində, Tavriçeski quberniyasında və s. yerlərdəki komissarlar da kadetlər partiyasının üzvl əri idilər. Sədr V.A.Xarlamov olmaqla Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin beş üzvündən üçü kadet idi (14, 42). Bütün bu faktlar heç d ə o demək deyildi ki, burjuaziyanın hakimiyyəti möhk
əm dayaqlara söykənmişdi. 1917-ci ilin aprelində inqilabın qələbəsindən sonra Petroqradda baş verən zəhmətkeşlərin ilk kütləvi çıxışı burjua haki- miyy
ətinin nə qədər zəif olduğunu aşkar etdi. Nəticədə, əsas burjua partiya- larının liderləri-Milyukov və Quçkov Müvəqqəti hökumətdə tutduqları vəzi- f ələrindən getməyə məcbur oldular. Quçkov bu hadisəni belə şərh edirdi: «Mən hakimiyy ətdən ona görə getdim ki, hakimiyyət sadəcə olaraq yox idi». Kadetl ərin lideri Milyukov isə etiraf edirdi ki, «mən hakimiyyətdən getmədim, m əni hakimiyyətdən «göndərdilər»» (21, 240). İnqilabın gedişində ölkənin ictimai-siyasi həyatında xırda burjuaziyanın demokratiyasının əhəmiyyəti kəskin şəkildə artdı. Xürda burjuaziyanın sosial t ərkibi həddən artıq müxtəlif idi. Bura kəndlilərin geniş dairəsi, şəhər və k ənddəki ticarət-sənaye müəssisələrinin xırda sahibləri, sənətkarlar, ziyalıların əksər hissəsi və s. daxil idi. 151
Özl ərini sosial-demokrat, fəhlə və hətta marksist partiya adlandıran men- şeviklər proletariat uğrunda mübarizədə bolşeviklərin əsas rəqibi kimi çıxış edirdil
ər. Fevral
inqilabı ərəfəsində menşevik partiyası ideya və təşkilatı cəhətdən dağınıq halda idi. Partiya bir sıra siyasi cərəyanlara parçalanmış, hətta özünün m ərkəzi komitəsi belə yox idi. Onun əvəzinə 1912-ci ilin avqustunda menşevik konfransı tərəfindən yaradılmış Təşkilatı komitə fəaliyyət göstərirdi. Menşe- vizmin
ən sağ cinahında Q.V.Plexanov başda olmaqla «Edinstvo» müdaviə qrupu yerl əşirdi ki, formal olaraq menşevik partiyasına daxil deyildi. Bununla bel
ə partiya ilə çox sıx əlaqəsi var idi. Menşevik partiyasının sağ qanadını A.N.Potresovun qrupu t əmsil edirdi ki, onlar plexanovçulardan heç də fərq- l ənmirdilər. Menşevizmin əsas cərəyanı hesab edilən Mərkəzin liderləri F. İ.Don, N.S.Çxeidze və İ.Q.Sereteli idilər. Bu qrup «inqilabi müdafiəçilik» mövqeyind ə dururdular. Partiyanın sol qanadını Y.O.Martovun başçılığı ilə menşevik-beynəlmiləlçi adlanan azsaylı qrup təmsil edirdi (18, 8-9). İnqilabın ilk günlərindən etibarən menşevik və eserlər Sovetlərdə və h əmkarlar ittifaqlarında üstünlük əldə etmişdilər. İlk növbədə, Petroqraf Sove- tind ə, daha sonra isə digər şəhərlərdə yaranan Sovetlərdə menşeviklər və eser- l ər rəhbər vəzifələri ələ keçirməyə nail olmuşdular. Petroqrad Sovetinin Rə- yas ət heyətinə ilk iclasda seçilən yeddi üzvündən beşini, İcraiyyə Komitəsinin 36 üzvünd ən 14-nü menşeviklər təşkil edirdi. Petroqdar Sevetinin sədri, qeyd edildiyi kimi menşevik N.S.Çxeidze oldu (8, 147). Menşeviklər bu və ya digər dərəcədə Müvəqqəti hökumətin siyasətinə t əsir etmək imkanlarından imtina etmək istəmirdilər. Bu işə onları kadetlərə inanmayan kütl ə təhrik edirdi. …1917-ci ilin mayın 7-də menşeviklərin və birl əşmiş təşkilatların Ümumrusiya kofransı açıldı. Konfransda 44830 üzvü olan 55 t əşkilatın nümayəndələri iştirak edirdilər. Konfransın qarşısında müxt əlif cərəyanların birləşməsi məsələsi qoyulsada, buna nail olunmadı. Partiya r əhbərliyi menşeviklərin Müvəqqəti hökumətə daxil olmasını konfrans t ərəfindən qəbul edilməsinə nail oldular (8, 148-149). Menşevik partiyasının filialı kimi Zaqafqaziyanın ən nüfuzlu partiya- larından olan gürcü menşevikləri fəaliyyət göstərirdilər. 1917-ci ilin avqustun sonlarında Zaqayqaziya menşevik təşkilatlarında üzvlərinin sayı 46022 nəfər olmuşdur. Bunların əksəriyyəti Gürcüstan ərazisində qeydə alınmışdır ki, on- ların sayı 40986 nəfər təşkil edirdi. Bundan başqa Bakıda-2850, Elizavetpolda (G əncədə)-566, Qarsda-820, Ərzurumda isə-800-dən çox menşevik partiya- sının üzvü fəaliyyət göstərmişdir (10, 109-110). Menşeviklərlə ittifaqda eserlər çıxış edirdilər. Eserlər partiyası da men- şeviklər kimi tam deyildi. Hələ birinci rus inqilabı dövründə partiyada ideya və t əşkilatı baxımdan dağılma prosesi başlamışdı. Partiya müxtəlif cərəyanlara parçalanmışdı. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə eserlər partiyası müdafi
əçilik mövqeyində durmuşdular. Onların ideoloqları N.D.Avksentyev və E.K.
Breşko-Breşkovskayə idilər. Eserlərin az bir hissəsi, başda V.M.Çernov 152
olmaqla özl ərini beynəlmiləlçi adlandırırdılar. Fevral inqilabından sonra eser təşkilatları xeyli artmağa başladı. Bu əsasən, aqrar rayonlarda özünü daha çox göstərirdi. Lakin menşeviklər parti- yasında olduğu kimi, burada da parçalanmalar baş verdi. Eserlər partiyasının sıralarından M.A.Spiridonova başda olmaqla sol qanad ayrıldı ki, sonradan müst
əqil partiyaya çevrildi (18, 10-11). Fevral
inqilabından sonra xırda burjua partiyaları içərisində ən böyüyü eserl
ər idi. Bu partiyanın üzvlərinin sayının çox olmasına səbəb, inqilabdan sonra zabitl ərin, ziyalıların, məmurların, xırda tacirlərin və s. partiyaya olan r əğbətindən irəli gəlirdi (8, 153). Rusiyada Fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsindən sonra eserlər partiyası kəndli hərəkatından qorxaraq, özlərinin aqrar proqramlarını həyata keçirm
əkdən imtina etdilər. Bu partiyanın siyasi iflasına və parçalanmasına g ətirib çıxaran səbəblərdən biri oldu (13, 45). K əndlilər inqilabdan sonra aqrar islahatın həyata keçirilməsini sə- birsizlikl ə gözləyirdilər. Onlar bu islahatın eserlərin proqramı əsasında olaca- ğını güman edərək həmin partiyanı müdafiə edirdilər. Məhz buna görə də eser- l ərin nüfuzu kəndlilər arasında artırdı. Kənd Sovetlərində və digər təşkilatlarda eserl ər mühüm rol oynayırdılar. Eserlərin kəndlərdə nüfuzunun artmasını göst ərmək üçün kəndli deputatları Sovetinin Birinci Ümumrusiya qurultayının t ərkibinə baxmaq kifayətdir. Belə ki, qurultayın 1115 nümayəndəsindən 537-ni eserl ər təşkil edirdi (13, 51). Eserl ər partiyasının üzvlərinin artması, əlbəttə ki, kortəbii prosesin nə- tic əsi deyildi. Partiya leqal fəaliyyətə başlayandan sonra geniş təbliğat və t əşviqat işinə başlamışdı. 1917-ci ilin yazında eserlər partiyasının üzvləri bir neç ə yüz min nəfər idi. Onlar 436 təşkilatda, 312 komitədə və 124 qrupla birl əşmişdilər. Partiyanın 58 qəzeti nəşr edilirdi (8, 153). Göründüyü kimi, eser- menşevik bloku böyük nüfuza malik siyasi qüv- v əyə çevrilmişdi. Əgər, Fevral inqilabına qədər liberal burjuaziya partiyaları hakimiyy əti zadəgan-mülkədar monarxiyası ilə bölməyə nail olmuşdusa, indi v əziyyət dəyişmişdi. Belə ki, inqilabdan sonra eser-menşevik liderləri haki- miyy əti kadetlərlə bölmək istəyirdilər. Eser və menşeviklər kütlə uğrunda fəal mübariz ə aparır və burjuaziya ilə əlaqələri kəsmək istəmirdilər. Digər tərəfdən is ə onlar kütlələr arasında nüfuzlarının azalacağından qorxurdular (8, 138). Petroqrad Soetin ə rəhbərlik edən eser və menşeviklər hesab edirdilər ki, Rusiyada burjua inqilabı baş verib və ona görə də, hakimiyyət burjuaziyaya m əxsus olmalıdır. Eser-menşevikli Petroqrad Soveti könüllü şəkildə hakimiy- y əti burjuaziya və onun partiyalarına vermək qərarına gəldi (21, 233). Martın 1-də Petroqrad Sovetinin əksəriyyəti menşevik və eserlərdən ibar
ət olan icraiyyə komitəsi belə bir qərar qəbul etdi: a) Dövlət dumasının müv
əqqəti komitəsinə öz mülahizəsinə görə hökumət təşkil etmək hüququ verilsin; b) Sovetin nümay əndələri Müvəqqəti hökumətə daxil olmasınlar; v) Müv
əqqəti hökumət aşağıdakı tələbləri yerinə yetirməlidir: bütün siyasi məh- 153
buslara tam amnistiya versin, söz, ittifaqlar, yığıncaqlar və tətillər azadlığı versin, bütün əsas milli və dini məhdudiyyətləri ləğv etsin, polisi milislə əvəz etsin, yerli özünüidar ə orqanlarına demokratik seçkilər keçirsin, əsgərlərə və matroslara v ətəndaşlıq hüquqları versin, bütün inqilabçı polkları Petroqradda saxlasın, Rusiyanın dövlət quruluşunun gələcək forması məsələsini həll etməli olan Mü
əssislər Məclisini tezliklə çağırsın. Lakin,
əksəriyyəti menşevik və eserlərdən ibarət Petroqrad Soveti ic- raiyy
ə komitəsinin qəbul etdiyi qərarda dərhal demokratik sülh bağlamaq, torpağı əvəzsiz kəndlilərə vermək, 8 saatlıq iş günü tətbiq etmək tələbləri irəli sürülmürdü. Menşevik və eserlər bu bəndləri proqrama daxil etməkdən imtina etdikl ərini onunla əsaslandırırdılar ki, bunların proqrama daxil edilməsi uzun sür ən hakimiyyət böhranına, burjuaziyanın hökumət təşkil etməkdən boyun qaçırmasına gətirib çıxacaq. Bütün bunlar isə, onların iddia etdikləri kimi, labüd sur ətdə çar rejiminin bərpasını təmin edər (17, 481-482). Burjua
partiyaları yaranmış vəziyyətdən tam şəkildə istifadə edərək qeyd edildiyi kimi Müv əqqəti hökumət yaratdılar. Lakin bu zaman Petroqrad Soveti özünün q əbul etdiyi qərarın əleyhinə olaraq eser A.F.Kerenskinin hökumətə daxil
olmasına mane olmadı. Daha sonra Müvəqqəti hökumətin tərkibinə Kerenskid ən sonra «sosialist nazirlər» sırasına Sereteli, Avksentyev, Çernov və dig
ərləri daxil oldular (13, 62). Ölk
ədə yaranmış yeni siyasi şərait ona gətirib çıxardı ki, hakimiyyət faktiki olaraq Petroqrad Soveti il ə burjuaziyanın Müvəqqəti hökuməti arasında bölünmüşdü. İkihakimiyyətliliyin yaranması Fevral burjua demokratik inqila- bının ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri idi. Dövlət hakimiyyəti rəsmi şəkildə Müv
əqqəti hökumətə məxsus olsa da, Sovetlərin razılığı olmadan heç nə edə bilmirdil ər (21, 234). İnqilabın gedişi zamanı ölkədə xeyli sayda Sovetlər yaranmağa başladı. 1917-ci ild ə yaranan Sovetlər, birinci rus inqilabı dövründə yaranan Sovet- l ərdən kəskin şəkildə fərqlənirdi. İndi Sovetlər təkcə şəhərlərdə və sənaye m ərkəzlərində deyil, ölkənin bütün ərazilərini əhatə edirdi. 1917-ci ilin mar- tında Rusiyanın bütün quberniya və qəzalarında 600-ə yaxın Sovetlər yaran- mışdı ki, bu da 1905-ci illə müqayisədə təxminən 12 dəfə çox idi. Bunların sırasında 242 fəhlə və 116 əsgər Sovetləri var idi. ...Təkcə mart ayı ərzində 91 şəhər və yaşayış məntəqələrində fəhlə və əsgər deputatları Sovetlərinin birliyi baş verdi. 65 halda fəhlə əsgər deputatları Sovetlərinin birləşməsi başa çatdı. İki şəhərdə fəhlə və kəndli deputatları, 11 şəhər və yaşayış məskənlərində f əhlə, əsgər və kəndli deputatları Sovetləri təşkil edilmişdi (17, 20-21). İnqilabın ilk günlərində yaranmış 242 Sovetlərdən yalnız 27-si bol- şevikləri dəstəkləyirdi (8,138). Qeyd edildiyi kimi, Sovetlərdə əsasən eser və menşeviklər böyük nüfuza malik idilər. Bunun isə obyektiv və subyektiv s əbəbləri var idi. Bu ilk növbədə bolşeviklərə qarşı aparılan ağır cəza tədbir- l ərinin nəticəsi idi. Bu proseslər Birinci Dünya müharibəsi illərində xüsusilə gücl ənmişdi. Bolşeviklərin nümayəndələri həbslərdə, sürgünlərdə və müha- 154 cir ətdə idilər. Fevral inqilabı ərəfəsində bolşeviklər partiyasının sıralarında 24 min ə yaxın üzv var idi. Fevral inqilabı həbsxanalarda, sürgündə və mühacirətdə olan bolşevik partiyasının tanınmış üzvlərinin geri qayıtmaları üçün şərait ya- ratdı. Bunların içərisində A.S.Bubnov, P.A.Caparidze, S.V.Kosior, V.V.Kuy- bışev, Q.K.Orjenikidze, O.A.Pyatnitski, Y.M.Sverdlov, İ.V.Stalin və digərləri var idi. Fevralın 27-də RSDFP-nin Peterburq komitəsinin üzvləri V.N.Zalejski, N.P.Komarov, F.A.Lemeşov azadlığa çıxdılar. Martın 1-də fəhlələr həbsxa- nadan F.E.Dzerjinskini, Y.E.Rudzutakı, Moskva bolşevik təşkilatının fəalları N.İ.Şevkovu, F.Q.Titovu, İ.A.Popovu, E.M.Malenkovu və digərlərini həbs- xanadan azad etdil ər. Aprelin 3-d ə demək olar ki, onillik mühacirətdən sonra V.İ.Lenin Rusi- yaya qayıtdı. Onunla birlikdə N.K.Krupskaya, İ.F.Armand, Mixa Sxakaya daxil olmaqla 30 siyasi mühacir g əldi (11, 58). Bolşeviklər partiyasının sıralarına qısa bir zamanda xeyli yeni qüvvələr qoşuldu. Aprelin sonuna yaxın partiya sıralarında 100 mindən artıq üzv var idis ə, iyulun sonuna onların sayı 240 minə yaxın, Oktyabr ərəfəsində isə 350 min ə yaxın idi (18, 244). Martın 5-də 1913-cü ildən çar hakimiyyəti tərəfindən bağlanan “Pravda” q əzeti nəşrini bərpa etdi. “Pravda”nın ardınca Moskvada “Sosial-demokrat”, Kievd ə “Qolos sosial-demokrata”, Xarkovda “Proletariy”, Samarada “Prifolj- skaya pravda”, Tiflisd ə “Kavkazskiy raboçiy”, Bakıda “Bakinskiy raboçiy” və s.bolşevik qəzetləri nəşr olunmağa başlandı (11, 58). Çarizmin devrilm əsindən sonra menşevik-eser birliyi Rusiya siyasi partiyalar sistemind ə orta mövqedə yer almışdı. Kadetlər və bolşeviklər kənar qütbl
ərdə yer almışdılar: birincilər – sağda, ikincilər isə solda. Bu gərgin qarşıdurma fevraldan Oktyabra qədər olan dövr ərzində saxlanmışdı (12, 60). Petroqradda baş verən hadisələr milli rayonlarda və ucqarlarda da öz t əsirini göstərdi. Yaranmış yeni ictimai-siyasi vəziyyətdə milli rayonlarda xeyli sayda siyasi partiyalar yarandı. Milli burjuaziyalar tərəfindən yaradılan parti- yaların sayı barədə tarixi ədəbiyyatlarda fərqli məlumatlar vardır. Bu ədəbiy- yatlardan birind ə milli rayonlarda 1917-ci ildə yaranmış burjua partiyaların sayı 10 (21, 236), digərində isə 20-dən artıq olduğu göstərilir (8, 147). Eyni zamanda qeyd edilir ki, bu partiyalardan 18-i h ətta Müəssislər Məclisinə seçkil
ərdə iştirak etmişlər. Bu partiyalar Müvəqqəti hökumətin “müharibəni q ələbəyə qədər” siyasətini yekdilliklə müdafiə edir, xüsusi mülkiyyətin toxu- nulmazlığının tərəfdarı idilər. Onların həmfikir olmadığı məsələlərdən biri - aqrar m
əsələsi idi. Bu məsələdə dörd təklif irəli sürülmüşdü: birincisi – mül- k ədar torpaqlarının kəndlilərə pulsuz verilməsi; ikincisi - torpağın pulla alınıb k əndlilərə verilməsi; üçüncüsü – mülkədar torpaqlarının müsadirə edilməsinə qarşı çıxır və bunun “xüsusi mülkiyyətin müqəddəs hüququnun” pozulması kimi t
əqdim edirdilər; dördüncüsü - bu təklifin tərəfdarları isə ümumiyyətlə feodal torpaq mülkiyy ətinin saxlanmasını tələb edirdilər. Milli burjua partiyalarını kadetlərdən ayıran aqrar proqram deyildi. Bu 155
m əsələdə onlar ortaq məxrəcə gələ bilirdilər. Onlar arasında fikir ayrılığı ya- radan milli m əsələ idi. Millətçilər inqilabla mübarizədə Müvəqqəti hökumətə mütt əfiq kimi baxırdılar və olduqca mülayim tələblərində “vahid və bölün- m əz” Rusiyanın tərkibindən çıxmayacaqlarını bildirirdilər. Bütün partiyaların dem ək olar ki, hamısı federativ Rusiya dövlətinin tərkibində siyasi muxtariyyət uğrunda çıxışlar edirdilər. Hətta bu xırda tələblərin yerinə yetirilməsini Müəs- sisl
ər Məclisinə qədər təxirə salınmasına etiraz etmirdilər. Rusiyadan ayrılma layih
ələri yalnız inqilabi hadisələrin yüksəlişi dövrü, yəni, 1917-ci ilin payı- zında yaranmağa başladı (8, 147). Fevral inqilabından sonra çoxsaylı partiyaların yaranmasına bir sıra s əbəblər imkan yaratdı ki, onlardan milli-özünədərkin yüksəlişi, itaət altında olan xalqlarda nisbi siyasi azadlıqların genişlənməsi, mərkəzi ümumrusiya hakimiyy
ətinin zəifləməsi və ucqarlarda mərkəzdənqaçan qüvvələrin inkişafını göst
ərmək olar. İstər əvvəl fəaliyyət göstərən, istərsə də yeni yaranmış burjua partiyaları Müvəqqəti hökuməti müdafiə edirdilər (21, 236). M ərkəzdə baş verən hadisələrin mahiyyəti Bakıda dərhal qiymətləndiril- m əsə də, artıq martın 3-də Bakı fəhlələri Petroqrad inqilabçılarını birgünlük t ətil keçirməklə salamladılar. Elə həmin gün Bakıda keçirilən yığıncaqlarda Müv əqqəti hökumətə sədaqət andları və əmin - amanlığın qorunmasını, ordu- nun v ə əhalinin bütün zəruri mallarla təchiz edilməsi öhdəliyi barədə bəya- natlar s əsləndi (4, 292). Bütün ölkədə vəziyyət belə idi. Müvəqqəti hökumətin s ərəncamı ilə bütün siyasi məhbuslar azad edilirdi (3, 29). Müv əqqəti hökumət başa düşürdü ki, inqilab Zaqafqaziyanı nəzarətsiz qoymuşdur. Ona görə də hökumətin ilk addımlarından biri bu bölgədə sabit- liyin yaradılması cəhdi idi (12, 35). 1917-ci ilin martın 6-da Müvəqqəti höku- m ətin sədri knyaz Lvovun və Hərbi və Dəniz naziri Quçkovun imzası ilə müha- rib ənin davam etdirilməsinin vacibliyi haqqında döyüşən orduya ünvanlanan müraci əti yayıldı. Qafqaz Ordusunun qərargahına, general Bolxovitinovun adına göndərilən müraciət “Rus ordusunun şanlı zabit və əsgərlərinə” adlanırdı. Müraci
ətdə əsgər və zabitlərə inamı bir daha ifadə edilir, müharibənin qələbəyə q ədər başa çatdırılması üçün Müvəqqəti hökumətin ordunu hər bir şeylə təchiz etm əyi boynuna götürürdü (1). Bu müraciətnamə Müvəqqəti hökumətin Za- qafqaziyada baş verən hadisələrə ordu vasitəsi ilə nəzarət etdiyini deməyə əsas verir. Bununla bel ə, digər milli rayonlarda və ucqarlarda olduğu kimi Zaqaf- qaziyada mülki hakimiyy ətin yaradılması Müvəqqəti hökumətin qarşısında duran
əsas vəzifələrdən biri idi. 1917-
ci ilin martın 9-da Dövlət Dumasının Müvəqqəti Komitəsi və Müv
əqqəti hökumət tərəfindən Zaqafqaziya diyarında mülki idarəçiliyi təşkil etm
ək üçün Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi yaradıldı (2). Xüsusi Zaqafqaziya Komit əsi (OZAKOM) idarə orqanı kimi Qafqaz canişinliyini əvəz etdi (6, 32). OZAKOM regionun əsas millətlərini IV Dövlət Dumasında təmsil edən deputatlardan ibarət idi. Komitənin sədri rus kadeti V.A.Xarlamov, üzvl əri – azərbaycanlı kadet, sonralar müsavatçı M.Y.Cəfərov, 156
gürcü federal- sosialisti K.Abaşidze, erməni kadeti M.Papacanov, rus kadeti P.Pereverzev idil ər. İki gündən sonra nazirlər şurasının sədri Lvovun əmri ilə P.Pereverzev gürcü menşeviki A.Çxenkeli ilə əvəz edildi (4, 293). Lap əv- v əldən OZAKOM burada Cənubi Qafqaz millətlərinin qeyri-bərabər təmsil olunma sı, həm də aqrar məsələdə müəyyən mövqe tutmadığına görə xalq kütl ələrinin ona etibar etməməsi üzündən tənqid hədəfinə çevrildi (3, 30). Qafqaz canişinliyində fərqli olaraq OZAKOM yerli əhalinin mənafeyinə uyğun gəlirdi, çünki bu orqanın üzvləri Dövlət Dumasının Qafqazdan seçilmiş deputatları idi. Onların hər biri eyni zamanda üç milləti təmsil edirdi. Bu cəhət C ənubi Qafqazın idarə edilməsində milli mənafelərin nəzərə alınmasına diqqət yetirildiyini göst ərirdi (6, 32-33). Xüsusi komit ə bilavasitə Müvəqqəti hökumətə tabe idi. Bu mülki işləri nizama salmaq üçün t əşkil edilmiş və qanunvericiliklə məşğul olmurdu. Bir sıra xarakterik cizgilərinə görə Xüsusi komitə kollektiv canişinliyi xatırladırdı. Lakin çar canişinliyi ilə müqayisədə komitə daha zəif və az nüfuzu olan idarə idi (12, 35). Müv
əqqəti hökumətin 1917-ci il 20 mart tarixli “Dini və milli məhdu- diyy
ətlərin ləğvi haqqında” qərarı ilə “Rusiya vətəndaşlarının bu və ya digər dini etiqad, dini t əlim və ya millətə məxsusluğu ilə şərtlənən bütün hüquqi m əhdudiyyətlər” aradan qaldırılırdı. Bundan əlavə, milli azlıqların nümayən- d ələri üçün ordu, dövlət idarələri, məhkəmə orqanları və s. sahələrdə qüvvədə olan m əhdudiyyətlər, habelə təhsil müəssisələrinə qəbul zamanı tətbiq olunan faiz norması ləğv edildi. Mülkiyyətin alınması, yaşayış yerinin seçilməsi və h ərəkət azadlığı ilə bağlı milli və dini azlıqların nümayəndələri üçün qoyulmuş qadağalar da aradan qaldırıldı. H əmin qərar, şübhəsiz ki, Rusiyanın milli azlıqlarını tam təmin edə bilm əzdi, çünki orada imperiyanın məhkum xalqlarının öz müqəddəratını təyin etm ək hüququ, milli dillərin təhsil sistemində tətbiqi üçün lazımi şəraitin yaradılması və s. haqqında heç nə deyilmirdi. Buna baxmayaraq, Müvəqqəti hökum
ətin yarımçıq addımları belə siyasi fəaliyyət üçün minimal şəraitin yaranmasını və imperiyanın müstəmləkə ucqarlarında etnik proseslərin siyasi- l əşməsinə təkan vermiş oldu. M əhz etnik proseslərin siyasiləşməsi Fevral inqilabından sonra keçmiş Rusiya imperiyasının müstəmləkə ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda milli h
ərəkatın görünməmiş yüksəlişinə səbəb oldu. Müvəqqəti hökumətin “Yığıncaqlar və ittifaqlar haqqında” dekretinin vətəndaşlara sərbəst toplaşmaq v ə təşkilatlar yaratmaq hüququ verməsi həmin prosesləri bir qədər də sürət- l əndirmiş oldu (5, 48-49). Fevral inqilabı Azərbaycanda mövcud olan siyasi partiya və təşkilatlar üçün çox gözl ənilməz olsa da onların fəaliyyətini canlandırmış oldu. İnqilab Az ərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslərə yeni məna verdi. Bununla yanaşı, Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mühüm amil olan müxtəlif c ərəyanlar, partiyalar və təşkilatlarda meydana gəldi (6, 49). 157 İnqilabdan sonra Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiyaları aşa- ğıdakı qruplara bölmək olar: 1) mərkəzdəki partiyanın komitələri və ya şöbə- l əri; 2) gizli fəaliyyətdən leqallığa keçənlər; 3) yenidən bərpa olanlar; 4) yeni yaranan partiyalar. Artıq siyasi partiyaların fəaliyyətlərinin yeni mərhələsi başladı. ƏDƏBİYYAT 1.
AR SPİHMDA, fond 276, siyahı 7, iş 216 2.
AR SPİHMDA, fond 276, siyahı 7, iş 272 3.
Az ərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920). Bakı: 1998. 4.
ərbaycan tarixi. 7 cilddə. V c. Bakı: 2008. 5.
Balayev Aydın. Məmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955), Bakı: 2011. 6.
İbrahimova A.Z. Azərbaycanda ictimai-siyasi qüvvələrin mübarizəsi /1917-1918-ci illər/. Bakı: 2010. 7.
8.
Басманов М.И., Гусев К.В., Полушкина В.А. Сотрудничество и борьба. М.: 1998. 9.
Бурджалов Э.Н. Вторая русская революция. Восстание в Петрограде. М.: 1967. 10.
Буржуазные и мелкобуржуазные партии России в Октябрьской революции и граж- данской войне. М., 1980. 11.
Великий Октябрь и защита его завоеваний. Т.1., М., 1987. 12.
1917- 1920. М.: 2011. 13.
14.
Думова Н.Г. Кончилось ваше время… М.: 1990. 15.
Знаменский О.Н. Всероссийское Учредительное собрание. Л.: 1976. 16.
Иоффе Г.З. Великий Октябрь и эпилог царизма. М.: 1987. 17.
Ирошников М.П. Рожденное Октябрем. Л.: 1987. 18.
История КПСС. Том третий, книга первая. М.: 1967. 19.
Рабинович А. Большевики приходят к власти: Революция 1917 года в Петрограде. М.: 1989. 20.
Соболев Г.Л. Петроградский гарнизон в борьбе за победу Октября. Л.: 1985. 21.
1920). М.: 1977.
ПАДЕНИЕ ЦАРИЗМА И ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПАРТИИ И.А.ГУЛИЕВ
РЕЗЮМЕ Февральская революция покончила в России династию Романовых. В стране власть перешла в руки Петроградского Совета и Временного Правительства. Образо- валось двоевластие. В национальных регионах созданы органы местной власти. Активи- зировались партии и организации.
Совет, Временное правительство, политические партии, двоевластие
158 FEBRUARY REVOLUTION: THE FALL OF THE TSARISM AND POLITICAL PARTIES I.A.GULIYEV SUMMARY The February Revolution put an end to the Russian Romanov dynasty. The power passed into the hands of the Petrograd Soviet and the provisional Government. There was formed a diarchy. There were established local authorities in the ethnic regions. Parties and organizations became active.
government, political parties, diarchy
159 Yüklə 115,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|