BerdaQ nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

MANZARALI DARAXTLAR VA BUTALAR
Qurg’oqchilikka chidamli butalar soyasi bo’lmagan joylar uchun haqiqiy najotdir, lekin quyosh nurlari juda ko’p. Tuproq qoplamining butalari o’tlar yoki gullarga qaraganda kamroq tarqalgan. Ammo boshqa tomondan, ular yam-yashil to’siqlarni yaratadilar (bu qabristondagi saytni cheklashi mumkin). Gailardia - Aster oilasidan. Balandligi 70 sm gacha keng shoxlari bo’lgan bu buta, katta yorqin gullar bilan gullaydi. Alp tog’lari - iyun oyida kichik ko’p rangli gullar bilan gullaydigan buta. Hydrangea - yozning o’rtalarida kuzning oxirigacha gullaydigan buta. U hamisha yam-yashil va go’zal gullarga ega bo’lgani uchun qabristonga ixtiyoriy ravishda ekilgan. Forsitiya - erta bahorda yorqin sariq gullarni gullaydigan daraxtlar va butalar. Yasemin, soxta apelsin - qalin xushbo’y hidni tarqatadigan katta oq gullar bilan keng tarqalgan buta. O’sish joylari jihatidan oddiy, lekin yaxshi sug’orishni talab qiladi.

David Beaulieu
Hamma yigitlarning kuzgi mavsumlari haqida biladi, lekin bilishdagi bog’bonlarga bahorgi ko’kalamzor mavsum ham bor. Ba’zi o’simliklar uchun ular bahorda tashlangan yangi barglari xuddi kuzgi barglari kabi e’tiborlidir. Sunburst asalichi chigirtkasi shundaydir. Sunburst asal chigirtkasi nopok bo’lmagan namunadir. Uning chayqatilmaydigan tabiati va uning qurg’oqchilikka chidamli daraxt ekanligi, bu o’simlikning ajoyib ko’chat daraxtini yaratadigan etakchi omillardan biridir.
David Beaulieu
Mugo qarag’ay yana bir bor yashil. Yana shunisi qiziqki, sumakning qarama-qarshiligi, texnik jihatdan daraxt, ammo buta bo’lishining har qanday ko’rinishini beradi. Aslida, mitti muguz qarag’ay juda qisqa, u erning qopqog’i sifatida samarali ishlaydi. Qashqadaryo viloyatiga Kitob dovoni orqali ketyapman. Hozir mayning o’rtalari. Tekisliklarning qaynoq shamollari va somonrang manzaralaridan so’ng bu yerda havo mayin, atrof ko’m-ko’k. Shabada mashina oynasiga shovqin bilan uriladi. Quloq bitadi. Dengiz sathidan 1500 metr balandlikdamiz. Bu yerdan 700 metrcha pastroqdagi tepaliklar allaqachon qovjirab ketgan. Soyadan tashqarida havo harorati 40 daraja issiq. Bu hali mayning o’rtasi. “Bu yerlar ilgari to’liq bodomzor edi, — deydi Global ekologik fond Kichik grantlar dasturi (GEF KGD)ning O’zbekistondagi milliy muvofiqlashtiruvchisi Aleksey Volkov. — Muqobil yoqilg’i yo’qligi bois mahalla aholi daraxtlarni kesib tashlagan: avvaliga “erkak”larini — chunki ular hosil bermay qo’ygandi, keyin “ayol”larini — ular “erkak”lari yo’qligi bois meva bermay qo’yganidan so’ng”. Voterboksga 17 litr suv sig’adi, xolos. Suv bug’lanib ketmasligi uchun u ikkita qopqoq bilan yopiladi: birinchisiga bug’lanayotgan suvning kondensati yig’ilib, uni yana idish ichiga qaytaradi, qovurg’ali ikkinchisi esa shudringni to’plab, idishga tushiradi. Bug’lanishning oldini olish uchun “tog’ora”ni tuproqqa botirib qo’yish kerak. Bunday suv qutilarining butun sir-asrori — ularni tayyorlashda ishlatiladigan plastikda. Uning tarkibida og’ir metallar yo’q, 20 yilgacha xizmat qilishi mumkin — taqqoslash uchun, o’zimizning plastikdan tayyorlangani bir yozdayoq qurib, yorilib ketadi. Shu bois bunday “tog’ora”ning bir donasi 12 dollar turadi — agar minglab sotib oladigan bo’lsa, qimmatlik qiladi, albatta. Ammo yuqori daromad keltiruvchi bog’lar bunyod etilgach, xarajatlar qoplanib ketadi. Bundan tashqari, bozorda turli ishlab chiqaruvchilarning turli narxlardagi turli voterbokslarini topish mumkin. “Tog’ora”larni haqiqiy dala sharoitida sinovdan o’tkazish uchun Sharofiddin Musayevga Kichik grantlar dasturi yordamga keldi. Yana bir talab — innovatsion yondashuv. “Biz temir quvurlarni plastiklariga almashtirish yoki shunchaki bog’ solish bo’yicha loyihalarni moliyalashtirmaymiz, — deydi u. — Biz qandaydir sabablarga ko’ra O’zbekistonda hozircha ishlamayotgan, lekin ma’lum bir texnologik turtki berilsa, ishlab ketishi mumkin bo’lgan loyihalarni tatbiq etishga yordam beradi”. Innovatsion yondashuv talabi loyihani keng tatbiq etish imkoniyati mavjudligi bilan ham chambarchas bog’liq. GEF butun mamlakatga yoyish mumkin bo’lgan, loyihadan tashqaridagi boshqa odamlar ham foydalana olishi mumkin bo’lgan tabiat uchun foydali, barqaror va innovatsion tashabbuslarini moliyalashtirishga intiladi. Orxideyalar haqidagi fikrlarni davom ettirib ular o’simliklar olami orasida, oqsuyaklar-aristokratlar degan nom olganligini ular kishilarning ma’naviy olamini xuddi san’at asarlari kabi boyitadi. Orxideya-qush, orxideya-kapalak, -gnomlar, -kaltakesaklar, -baqalar, -o’rgimchaklar, -meduzalar, -laylaklar. Bunday g’ayrioddiy ko’rinishlar, bunday go’zallik, iforlar yana qayda bor. Chiroyi va g’aroyibligiga ko’ra ko’plab mamlakatlar orxediyalarni o’zlarining milliy simvoli sifatida ta’kidladilar. Orxideyakabutar yoki orxideya-svyatoy dux (Peristeria elata). Qorday oppoq bu gulning o’rtasida biroz qanotlari ko’tarilgan kaptar borday ko’rinadi. Panama mamlakatining milliy guli, Meksikaning aborgenlari hozir ham bu gulga sig’inishadi. kattlsi turkumining turlari Kosta-Riki va Venesuela mamlakatlarining, likasma (Lycaste)-Gvatemalaning milliy guli. Tropik va subtropiklardagi o’simliklarning changlanishida qushlar ishtirok etadi. ma’lumotlarga ko’ra 2000 turga yaqin qushlar gullarni changlanishiga yordam beradi. Bunday xolatga ornitofiliya deyiladi. Ular Afrikada Sahroi kabirning janubiy hududlarigacha, Osiyoda Erongacha, Pokistonning g’arbi va Xitoyning janubigacha hamda Avstraliya, YAngi Zelandiya va tinch okeanning arxipelaglari Solomon orollarida uchraydi. Kap olami boshqalaridan uncha katta bo’lmagan hududni egallasa ham (Afrika materigining eng pastki janubiy qismi) u 6000 dan ortiqroq turlardan iborat gulli o’simliklarga ega. Faqat bu emas bu olamda tarqalgan o’simliklar morfologiyasidan xilma xillikni hosil qilgani hamda endemik taksonlarning ko’pligi bilan ajralib turadi. Kap olamining florasi paleotrof olamining tarkibiga kiradigan Afrikadagilardan tubdan farq qiladi. SHunga qaramay ayrim oilalarning ayniqsa proteydoshlar va restioniyadoshlarning o’simliklari avstraliya va antraktika floristik viloyatlari bilan aloqadorliklari mavjudligini isbotlaydi. Proteaceae oilasining ayrim turkumlari masalan, Protea, Leucadendronva boshqalar faqat shu olamga xos. Boshqa oilalardan ayrim turkumlar faqat shu joyda tarqalgan ko’p turlarni o’z ichiga oladi. Masalan, Mesembryanthemumturkumi (bargli sukkulentlar)Aizoaceae oilasidan 250 atrofidagi turlarni va Geraniaceae oilasidan Clivia, liliyalar oilasidan HaworthiavaGasteria(bargli sukkulentlar). Bu o’simliklarning ko’pchiligini bizda xona o’simligi sifatida o’stiriladi. Bundan tashqari kap florasida Ericaceae oilasining turkumlari juda ko’p tarqalgan. Erica turkumi kap floristik olamda ikkilamchi kelib chiqish markazini hosil qilgan:
XULOSA
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti ekspertlariga ko’ra, O’zbekiston sharoitida suvni kam talab qiluvchi 1 tonna kovul (kapers) yetishtirish uchun 500 kub metr, cho’l jo’xorisi (helictotrichon desertorum, yem-xashak uchun) yetishtirish uchun 700 kub metr, 1 tonna qo’y va echki go’shtini ishlab chiqarish uchun esa 1500 kub metrgacha suv sarflanar ekan. Demak, ular suvni ko’p talab qiluvchi ekinlarga nisbatan 10 baravar kam suv iste’molini talab etadi. Shuningdek, mosh, loviya, no’xat va qizil loviya (fasol) kabi qurg’oqchilikka chidamli dukkakli don ekinlarini ekish maqsadga muvofiq. O’zbekistoning sug’orilmaydigan cho’l hududlarida qurg’oqchilikka chidamli va bozorbop kovul (kapers) yetishtirib, uning eksportini keskin oshirish imkoniyatlari ham mavjud. Bojxona qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, so’nggi yillarda ushbu mahsulotning eksporti hajmi 2,3 ming tonnadan (3,8 mln. doll. ) 3,3 ming tonnaga (5,3 mln. doll. ) ortgan. Kapersning qariyb 80 foizi Jizzax viloyatining lalmi maydonlarida yetishtirilmoqda. Tadqiqot natijasida, qurg’oqchil hududlarda kam suv talab qiluvchi kovul (kapers, ozuqabop va farmasevtikada foydalaniladi), tipchoq (Festúca valesiáca, yem-xashak uchun), qo’ng’irbosh (myatlik, yem-xashak uchun), cho’l jo’xorisi (helictotrichon desertorum, yem-xashak uchun) cho’l-dasht solyankasi (salsola collina, farmasevtikada foydalaniladi), soyali sparja (fuchju, ozuqabop ekin) kabi ekinlarni joylashtirish imkoniyatlari borligi aniqlangan. Qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar deyarli suvsiz sharoitlarga chidamli hisoblanadi. Biroq, ta’rif yetarli bo’lsa-da, yomg’irsiz (sun’iy sug’orish bo’lmaganida) peyzajlarimizni plyonkalarni oladigan rejani amalga oshirish oson emas. Buning sababi, amalda, o’simlikning etarli suv olishi yoki yo’qligi bilan bog’liq bo’lgan ko’plab omillar mavjud.
Masalan, qanday tuproq turi bor? Ajoyib qumli tuproqdagi "qurg’oqchilikka chidamli o’simlik" deb nomlanadigan narsa qumli tuproqda o’sadigan bo’lsa, quruq afsun ta’sirida kurashishi mumkin (bu suv dastasi orqali tez tushadi). Jahon haroratining ko’tarilishi bilan, ko’p joylarda yomg’ir tobora kam uchraydi. Ushbu o’zgarish bog’larga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiladi, ular shunchaki ajoyib bo’lib qolishi uchun ko’proq suv kerak. Shunday qilib, Sug’orishning etishmasligiga eng yaxshi qarshilik ko’rsatadigan o’simliklarni tanlash tavsiya etiladi, chunki shu tarzda biz hech qachon zarar ko’rmaydigan bir necha evroni tejab qolamiz