Bəxtiyar tuncay

 
285 
Xırığından  (Uçundan)  köknünq  dir  (dur)  çıxqanı  anınq,  tinçlixi  anınq  çax 
xırığına  (uçuna)  dirə  anınq  da  kimsə  bolmas  (yox)  ki,  yaşıngay  xızovundan 
anınq (Məz. 18/19: 7). 
Bir ucdan çıxır, göylərdə dövrə vurur,  
Heç nə istisindən gizlənə bilmir.  
xırığsız Bax: xırığsız-uçsuz 
xırığsız-uçsuz sif. – ucsuz-bucaqsız, sonsuz: Tenqri, xırığsız-uçsuz ya xaysı 
ki bardir. Var olan Tanrı ucsuz-bucaqsızdır. 
xırıl  ~ (-dı, -dılar, -ıp edi, -ğanda, -ıp) fel. – qırılmaq, sınmaq: Yoxesə  dügül 
ki köplərgə alardan biyəndi Tenqri, zera bir oğurdan xırıldılar anabadda anda 
(1 Коr. 10: 5). Amma Tanrı onların çoxundan razı qalmadı və qırılıb cəsədləri çölə 
sərildi.  
xırılda ~ fel. – xırıldamaq 
xırıldır ~ Bax: xırılda ~ 
xırırğan Bax: xırılğan 
xırış Bax: xış 
xırışdır ~  Bax: xırılda ~ 
xırx say. – qırx: Ari xırx igitlər, xaysılarınqız ki xıynalğan boldunquz biz 
yazıxlılar  üçün  kölnünq  içinə.  Biz  günahkarlara  görə  göldə  işkəncələrə  mətuz 
qalan qırx müqəddəs igid. 
xırx ~ (-ma, -sın, -tı, -tılar, -max, -maxlar) // xorx ~ (ıyırmen) fel. – qırxmaq 
xırxar  zrf. – qırx-qırx, qırx ədəd: Hər yıxövdən xuluxundan hər yıl xırxar 
axça. Hər kilsədən qulluğa görə hər il 40 ədəd axçaş 
xırxın (-larınq -ları) // xırğın ism. – kəniz, cariyə: Da xaçan ki başladı içmə, 
Paldasar  buyurdu  keltirmə  xaravaşların  kümüştən  da  altından,  xaysı  ki 
çıxarıp edir Napoqotonosor, atası anınq, dacarından Erusalemninq ki, içkəylər 
andan xan da biyləri anınq, xırxınları da xatınları aninq (Dan. 5: 2). Belşassar 
(Baltazar)  şərab  içərkən  əmr  etdi  ki,  babası  Navuxodonosorun  Yerusəlimdəki 
məbəddən çıxardığı qızıl və gümüş qabları gətirsinlər və padşah, əyanları, arvadları 
və cariyələri onlarla şərab içsin. 
xırxlan ~ fel. – qırx yaşa çatmaq: Ki keldi surp Asduacacın bilə dacarğa 40 
kündən  sonqra  ki,  xırxlandı.  Qırx  gündən  sonra,  qırx  yaşı  tamam  olanda,  o, 
müqəddəs Tanrı Anası ilə birlikdə and içmək üçün məbədə gəldi. 
xırmavuç –ism. – qaşov 
xırmız // qırmız ism. – qırmız (coccus). Bitki addır. Qədim Azərbaycanda bu 
bitkidən  qırmızı  rəng  almaq  üçün  istifadə  edilərdi.  “qırmızı”  kəlməsi  də  həmin 
bitkinin adındandır: Xıpçaxça çiçək, türkçə xırmız. Qıpçaq (alban) dilində çiçək, 
türkcə (azərbaycanca) qırmz. 
xırmızı // ğırmızı sif. – qırmızı Müq et: al 
xırovu Bax: xırağu 
xırsız (-nınq, -nı,  -lar, -larsız, -larnınq, -lardan, -larınınq) sif. – arsız, utanmaz, 
şərəfsiz, ləyaqətsiz: Övrətkəymen (Övrətiyim) törəsizlərgə yolunqnu seninq da 
öktəmlər  (xırsızlar  //  xayırsızlar)  sanqa  xaytqaylar  (Məz.  50/51:  15).  Sənin 
yollarını  şərəfsizlərə  və  arsızlara  öyrədəcəyəm,  onları  Sənə  dönməyə  məcbur 
edəcəyəm. 

---

 
286 
xırsızlıx  (-qa, -nı, -ın, -ımıznı) ism. – şərəfsizlik, arsızlıq, oğruluq: Yolbeygə 
xırsizlıx suçlatılar. Yolbəyi oğruluqda suçladılar. 
xıs  ~  (qın,  -tı,  -ıyırlar,  -maxınq)  fel.  –  qısmaq,  qısaltmaq,  ixtisar  etmək, 
basmaq: Yaxşı  könülüküm  üçün  xıstım  kensi  möhürümnü.  Tərəfimdən sədaqət 
nişanəsi kimi şəxsi möhürümü basdım. 
xısdır ~ Bax: xıstır ~ 
xısğa Bax: xısxa 
xısıx sif. – qısıq, qısır 
xısıl ~ (-dım, -ıpmen, -mas, -ıyırmen, -ğan, -max) fel. – qısılmaq 
xısım  (-ına,  -ları)  ism.  (ər.)  –  qohum,  nəsil:  Kün-künlər  arttırdınq  xanğa 
yıllarına  anınq  künlərin  millətlərninq  xısımına  dirə  anınq  //  Künlər  kündən 
arttırdınq  xannınq  yılların  anınq  künlərininq  cınslardan  çax  cınsqa  dinqrə 
(Məz. 60/61: 7). 
Sən ömür ver, qoy padşahın yaşasın,  
İlləri nəsillərdən-nəsillərə qədər uzansın 
xısır  sif.  –  qısır,  sonsuz:  Turğuzur  toğurmağannı  (xisirnı)  övdə  fərəh 
könqül  (bila)  fərəhliktə  (fərəhli  fikirdə),  neçik  ana  (ananı)  oğlanlarına 
(oğlanlarından) sövüngən (oğlanlarından sövüngənni // sövüngəy) // Turğuzur 
oğlanlarnı  övdə  fərəhlik  bilə,  ne  türlü  ki  ana  oğlanlarından  sövüngən?  (Məz. 
112/113: 9). 
Sonsuz qadının evini tikər,  
Ona övlad verməklə bəxtəvər ana edər.  
Xısır // Xızır x. ism. – albanlar arasında yayğın şəxs adlarından biri 
xısış ~ fel. – sıxışmaq:  
xısxa (-dırlar, -sı) // xısğa sif. – qısa: Xısxa söz, neçik ki “Budur”, “Sanlıdır 
er” ya “Əvəldən edi söz”.  “Budur”, “Şanlıdır ər”, “ Əvvəldə söz var idi” kimi qısa 
cümlələr. 
xısxaayaxlı ism. və sif. – qısaayaqlı, qısa ayaqlı: 
-Da xaysılardırlar ititırnaxlılar?  
-Neçik aslan da xaplan, ayuv da börulər da börüxatırğına, it, tülkü, çaxal, 
xoyan,  maçı,  kocan,  kirpi  da  özgə  bularğa  oxşaşlar,  evet  dirlər  kimlər 
xısxaayaxlılar, neçik vevurqa, sıçxan da kret da borsuk... 
-İtidırnaqlılar hansılardır? 
-Bunlar aslan və pələng, ayı, canavar və canavarla tülkünün qarışığı, it, tülkü, 
caqqal, dovşan, pişik, sünbülqıran, kirpi və digər bunun kimilərdirlər, Amma dələ, 
sıçan, kosdəbək və porsuq kimi qısaayaqlılar da var... 
xısxaç (-lar) // xsxaç ism. – xərçəng (cancer) 
Xısxaç // Xsxaç x. ism. – Xərçəng. 12 bürcdən biri (22 iyun-22 iyul).  
xısxaesli sif. – ağıldan kəm: Donatılğan, tüzülgən, xaxutlanğan ya xorxqan, 
yaman yürəkli, arçal ya xısxaesli. Bəzək-düzəkli, ehtiyatkar ya qorxaq, pis qəlbli, 
əxlaqsız və ya ağıldan kəm. 
xısxaeslik Bax: xısxaeslilik 
xısxaeslilik  //  xısxaeslik  ism.  –  ağıldan  kəmlik,  kəmağıllılıq:  Işanır  edim 
Tenqrigə  ki,  xutxarğıy  edi  meni  xisxaesliliktən,  öçəşlənməxtən  titrövlü  da  tar 
yürəktən // Gümənim bar edi Tenqridə ki, xutxarğay edi meni xısxaesliliktən 

---